Život u seoskom zapećku koji obuhvata 85% teritorije Srbije i 55% ukupnog stanovništva generalno je loš, ali je daleko podnošljiviji na severu zemlje u odnosu na zapadnu, a posebno jugoistočnu Srbiju koje su svedene na status „seoskih Pepeljuga“.
Srbija beleži dugu tradiciju promašaja u politici regionalnog i ruralnog razvoja, u kome je dominacija sektorskih nad strukturnim i prostornim kriterijumima dovela do neracionalnog regionalnog rasporeda privrede i stanovništva i do velike polarizacije u nivou razvijenosti između pojedinih područja, opština i ruralnog prostora u njihovom okruženju. U takvoj razvojnoj viziji selo je, budući „uvek tretirano kao problem, a retko ili nikad kao resurs“ saterano u zapećak ekonomskog razvoja, ocenjuje se u publikaciji „Mala ruralna domaćinstva u Srbiji i ruralna nepoljoprivredna ekonomija“, koja je rađena za potrebe Programa Ujedinjenih nacija za razvoj (UNDP) u Srbiji, a čiji je autor profesor beogradskog Poljoprivrednog fakulteta Natalija Bogdanov. No, kako pokazuje studija, i život u seoskom zapećku koji obuhvata 85% teritorije Srbije i 55% ukupnog stanovništva, manje je loš na severu Srbije, dok je u zapadnoj, a posebno jugoistočnoj Srbiji sveden na status „seoskih Pepeljuga“.
Regionalne razlike i specifičnosti reprezentuju tri ruralna regiona: Ravničarski region, Region velikih privrednih centara i Brdsko-planinski region. Ravničarski region čine Vojvodina i Mačva, i mada je po svojim gemorfološkim karakteristikama i prirodnim potencijalima najhomogeniji, karakterišu ga sve veće razlike u privrednoj razvijenosti Bačke, Srema i Mačve u poređenju sa Banatom. U ovom regionu živi 1,554 miliona stanovnika, ili 37% ruralne populacije Srbije. Velika investiciona i privredna aktivnost, dobra infrastruktura i povezanost sa Novim Sadom i Beogradom doprineli su da region privlači mlađu radnu snagu iz drugih područja, te je i indeks starenja stanovništva najpovoljniji u odnosu na druge ruralne regione, kao i obrazovna struktura stanovništva starijeg od 15 godina. Iako je, usled toga, zaposlenost u tercijalnom sektoru visoka, oko trećine zaposlenog stanovništva i dalje radi u poljoprivredi.
Kao privredno najrazvijenije ruralno područje u Srbiji, region učestvuje sa 20% u ukupnom društvenom proizvodu Srbije i sa 50% u društvenom proizvodu ruralnih područja, dok je ostvareni DP po stanovniku za 31% veći u odnosu na druga ruralna područja. Najznačajnije delatnosti u sekundarnom sektoru su proizvodnja hrane, nafte i gasa, hemijska i tekstilna industrija, proizvodnja mašina i uređaja, kao i proizvodnja pića, u kojima posluje više od dve trećine ukupnog broja preduzeća i egzistenciju obezbeđuje 65% zaposlenih. O bogatim zemljišnim potencijalima govori podatak da poljoprivredno zemljište zauzima više od 83% ukupnog prostora, a povoljan odnos radne snage i osnovnog kapitala obezbeđuje visoku produktivnost. Oko 65% oraničnih površina koristi se za proizvodnju žita, blizu 85% ukupnih površina je pod industrijskim biljem, dok proizvodnja povrća zauzima manje od 5% oraničnih površina regiona, što, međutim, čini čak četvrtinu površina zasejanih povrćem u Srbiji. S obzirom na značajnu proizvodnju žita, region je najveći proizvođač svinja i živine.
Međutim, u poslednje dve decenije veoma je izražen trend polarizacije gazdinstava prema veličini poseda, usled privatizacije velikih agrokombinata i promena u starosnoj i socioekonomskoj strukturi članova gazdinstava. Gazdinstva veličine do 3 ha čine čak 66% ukupnog broja gazdinstava, dok sa druge strane, gazdinstva veličine preko 10 ha zauzimaju 30% poljoprivrednih površina regiona, a oko trećine gazdinstava u Srbiji čija veličina prelazi 10h, takođe se nalaze u ovom regionu.
Tužnije
Sasvim drugačija situacija je u Regionu velikih privrednih centara sa okolinom, koji obuhvata delove centralne Srbije, Šumadiju, deo Mačve i Stiga. Na ovom području značajan broj gazdinstava je manji od 3h, dok je zastupljenost gazdinstava veličine preko 10 h izrazito mala. U poređenju sa Vojvodinom ovaj region karakteriše i veći broj mešovitih gazdinstava i manje nepoljoprivrednih domaćinstava. Na ovoj teritoriji živi 15% ukupne populacije u Srbiji i mada je prosečna gustina naseljenosti povoljnija nego u drugim ruralnim područjima, problem je u visokoj stopi starenja stanovništva. Zastupljenost primarne proizvodnje (32,68%) je manja u odnosu na druga ruralna područja centralne Srbije, a od ukupnog broja seoskog stanovništva u Srbiji koje radi u sektoru usluga, čak 28% živi u ovom regionu.
Region formira 10% društvenog proizvoda Srbije, odnosno četvrtinu DP ruralnih područja, dok je ostvareni DP po stanovniku za 30% manji od nacionalnog proseka. Najznačajnija delatnost primarnog sektora je poljoprivreda, u kojoj dominira proizvodnja povrća, voća i stočarstvo, dok su u sekundarnom sektoru vodeće hemijska i prehrambena industrija, proizvodnja mašina i tekstilna industrija. Područja koja se nalaze na raskrsnici velikih magistralnih pravaca i imaju mlađu edukovanu radnu snagu beleže značajniju investicionu aktivnost i ekonomski rast u odnosu na ostatak regiona, pa je otuda i jedna od karakteristika visoka zastupljenost usluga u ukupnoj privrednoj strukturi regiona i njihovo značajno učešće (28%) u DP tercijalnog sektora ruralnih područja.
Poljoprivredne površine zauzimaju 64% ukupne teritorije i mada je odnos radne snage i osnovnog kapitala nepovoljniji nego u Vojvodini, produktivnost je viša u odnosu na druga ruralna područja centralne Srbije. Oko 60% oraničnih površina koristi se za proizvodnju žita, koje se, međutim, gotovo u celosti koristi za ishranu stoke, budući da se 24% ukupne proizvodnje goveda i čak 30% proizvodnje ovaca u Srbiji odvija u ovom regionu. Stočarstvom se bave i manja gazdinstva, za koja je prihod od prodaje mleka osnovni ili jedini redovan prihod domaćinstva. Tradicionalno, značajan deo prihoda ostvaruje se od proizvodnje voća i grožđa, s obzirom da je u ukupnoj površini pod voćnjacima i vinogradima u Srbiji ovaj region zastupljen sa 30%. I prehrambena industrija je dobro razvijena, u čijoj strukturi dominiraju klanice, fabrike za preradu voća i povrća, mlinovi i mlekare.
Najtužnije
Najlošije stanje je u Brdsko-planinskom regionu koji obuhvata prostor istočne, južne i zapadne Srbije i sa 42% ukupne teritorije Srbije predstavlja najveći ruralni region, a koji generalno karakterišu zapušteni zemljišni potencijali, nedostatak radne snage, neorganizovano tržište i nedostatak adekvatnih ruralnih servisa. Na ovom području živi 20% populacije Srbije, ali je prosečna gustina naseljenosti najniža u odnosu na druga ruralna područja. Svaki treći odrasli stanovnik nema potpuno osnovno obrazovanje, stopa zaposlenosti je najnepovoljnija u zemlji, a više od 35% zaposlenog stanovništva radi u primarnom sektoru, pre svega u poljoprivredi i rudarstvu. Ostvareni društveni proizvod po stanovniku iznosi svega 53% nacionalnog DP, a s obzirom na visoku zastupljenost primarnog sektora, ovaj region formira blizu 19% DP primarnog sektora Srbije. Međutim, u nacionalnom društvenom proizvodu sekundarnog sektora region je zastupljen sa samo 10%, što je izuzetno mali udeo s obzirom na prostor koji ovo područje obuhvata. Privredna struktura bazirana je na iscrpljivanju prirodnih bogatstava i proizvodnji sirovina, pa su vodeće industrijske grane proizvodnja i snabdevanje električnom energijom, gasom i vodom.
Poljoprivredne površine čine 55% ukupne teritorije, što je mnogo manje u odnosu na druga ruralna područja, a niža je i produktivnost usled skromnih ulaganja i opremljenosti gazdinstava. Specifičnost ovog regiona je visok procenat neiskorišćenog zemljišta, posebno u jugoistočnom delu, a razlozi su u nepovoljnoj starosnoj strukturi stanovništva, nedostatku adekvatne mehanizacije, nedostupnosti parcela i lošeg kvaliteta zemljišta. Pored žita, značajnije se proizvodi povrće i maline u čijem uzgajanju prednjači Zlatiborski okrug, koji odstupa od proseka regiona i po uzgajanju goveda, a sa Raškim okrugom spada i u najveće uzgajivače ovaca u zemlji. Iako region ima najveći turistički potencijal u Srbiji, gde pojedine destinacije poput Zlatibora, Kopaonika, Vrnjačke Banje ili Guče apsorbuju preko 60% prometa nacionalnog turizma, nerešeni infrastrukturni problemi, koji su posebno izraženi na jugoistoku Srbije, uslovljavaju neprekidno demografsko pražnjenje regiona, njegovu ekonomsku marginalizaciju i naglašeno ruralno siromaštvo.
Zorica Žarković
broj 60, oktobar 2009.