U leto 1989, nedugo pre dramatičnih događaja koji su se u jesen te godine dogodili u Istočnoj Evropi, politikolog Frensis Fukujama u eseju Kraj istorije? trijumfalno je proglasio pobedu političkih i privrednih vrednosti Zapada kao krunsku ishodišnu tačku istorije. Za vreme koje će uslediti nakon propasti komunizma on je predskazao da će širom sveta, premda postepeno, da nastupi prihvatanje demokratskih institucija i slobodnog tržišta prema američkom modelu. Njegovo proročanstvo makar delimično se obistinilo u jednom pogledu – širenje kapitalizma zapadnog tipa na velike delove sveta, započeto još pre 1989, sada je brzim razvitkom u istočnoj i jugoistočnoj Aziji i prelaskom Narodne Republike Kine i Vijetnama na slobodno tržište doživelo značajno ubrzanje. Tokom ovih procesa nastupilo je i širenje zapadnog stila života i njegove potrošačke kulture. Ipak, s retkim izuzecima (naročito Tajvana i Južne Koreje), on nije doveo do demokratizacije.
Fukujamino predskazanje mira u svetu pod novim uslovima po okončanju Hladnog rata pokazalo se suviše optimističkim. Vreme nakon 1989. obeleženo je novim oblicima ratnih sukoba na međunarodnom nivou: drugačije nego tokom Hladnog rata, novi obračuni se ne odigravaju između država (još je jedino u ratu u Vijetnamu postojala borba između država i armija, SAD i Severnog Vijetnama), već, naročito na Bliskom istoku, na Balkanu i nekadašnjim sovjetskim republikama u Aziji, do obračuna dolazi između neprijatelja bez jasno utvrđenih granica i uz primenu nekonvencionalnog terorističkog oružja. Samjuel Hantington je u Sukobu civilizacija dokazivao nerazrešivi sukob između islama i Zapada. Pri tome, on se, doduše, služio grubo pojednostavljenim pojmom islama, previđajući različite tabore u islamskom svetu koliko i posledice modernizacije, značaj privrednih činilaca i odnosa između islamskih društava i modernog Zapada. Ne treba zaboraviti ni rastući društveni i privredni jaz unutar zapadnih društava, razgradnju socijalne države i, posebno, odustajanje od zadatka da se suzbije siromaštvo u velikim delovima Afrike, Azije i Latinske Amerike, kao i postojano, i delimično rastuće, siromaštvo u SAD i Evropi.
Sve ovo pokazuje da nam je potreban novi oblik istoriografije kako bismo razumeli naše današnje uslove života koji se u različitim pogledima i na različite načine razlikuju od situacije pre 1989. godine. Istorijsko istraživanje mora da objasni ne samo homogenizirajuće snage globalizacije već i brojne privredne i kulturne oblike otpora protiv ovog procesa koji proističu iz nekada odomaćenih tradicija. Odatle je američki sinolog Arif Dirlik zastupao shvatanje da globalizaciju na području tehnologije i privrede prati trend većeg kulturnog diverziteta.
Prema tome, istoriografija je nakon 1990. bila primorana da utvrdi nove puteve, pri čemu je, naravno, jasan kontinuitet s dotadašnjom istoriografijom. Od turbulentnih vremena protestnih pokreta iz 60-ih godina do okončanja Hladnog rata 1991. istorijska misao i pisanje istorije doživeli su tokom 70-ih i 80-ih godina važne promene. Kritika metoda društvenih nauka koji su određivali istorijsko istaživanje tokom dva desetleća nakon Drugog svetskog rata bila je deo ovog preusmeravanja. Ova kritika opet je bila u vezi sa opštim osećanjem nezadovoljstva modernim zapadnim svetom, njegovom ekspanzivnom kapitalističkom industrijskom privredom i pratećim uništavanjem okoline, društvenom kao i privrednom neravnopravnošću, komercijalnom masovnom kulturom i širenjem njegovog uticaja na privredno manje razvijene delove sveta ekonomskim i vojnim sredstvima. Pri tome, moramo imati u vidu da istoričari kojima se bavi ova knjiga i ovaj epilog najvećim delom pripadaju akademskom establišmentu i da njihovi pogledi nužno ne odražavaju poglede većine stanovništva koja se i dalje identifikuje sa stanjem status quo-a.
Na početku razdoblja nakon 1990, kojim se ovde bavimo, među istoričarima je, ipak, postojala saglasnost u odnosu na određene ideje. Ovim idejama pripada i odbacivanje uverenja o kulturnoj nadmoćnosti zapadnog sveta kao vrhunca istorijskog razvitka koje je bilo široko rasprostranjeno od vremena prosvetiteljstva do druge trećine 20. stoleća. Ova nadmoćnost trebalo je da se sastoji ne samo u tehničkom i naučnom progresu već i u građanskoj slobodi i narodnom predstavništvu, ukratko – zajamčena sloboda i jednakost za sve kao temelj zapadne civilizacije i uzor za ostatak sveta. Ovakav model ipak previđa dugačku istoriju nasilja i eksploatacije koja je u ime zapadnih vrednosti sprovođena nad nezapadnim narodima. Takva koncepcija istorije na temelju sveobuhvatne velike pripovesti koja nastanak modernog, u suštini, zapadnog sveta, objašnjava kao rezultat velikog istorijskog procesa, ima izraz u različitim društveno-naučnim teorijama modernizacije, ne samo neoliberalnog već i marksističkog tipa. I upravo je ova koncepcija istorije dovedena u pitanje i to ne samo izvan Zapada već i na samom Zapadu, načinivši prostor zahtevima koji su u svetu, koji je nekada kolonizovao Zapad i njime vladao, opažali znake kulturnog pluralizma.
Preokret istorijske nauke ka transnacionalnoj, transkulturnoj svetskoj istoriji započeo je još pre 1990, ali je tokom vremena koje je usledilo dobio jasan podsticaj. S gotovo isključivom upotrebom engleskog kao jezika komunikacije došlo je do veće međunarodne saradnje među istoričarima. Istraživači su, više nego ranije, međusobno sarađivali, pri čemu su bili uključeni i naučnici iz nezapadnih zemalja, među kojima su pojedini postavljeni na neke od vodećih univerziteta u Severnoj Americi, Velikoj Britaniji i Australiji. Ipak, i dalje je postojala nejednakost.
Važna dela na engleskom jeziku, a u manjoj meri i na nemačkom ili francuskom, prevođena su na sve jezike sveta čak i na one u istočnoj Aziji, na Bliskom istoku ili u Latinskoj Americi. Indiji je pripala posebna uloga budući da je tamo još od 1830-ih godina engleski bio službeni jezik uprave i nauke, i Indijci su bili dobro zastupljeni na severnoameričkim i evropskim (naročito britanskim) univerzitetima. Nažalost, tek je vrlo mali broj važnih dela s nezapadnih jezika preveden na engleski ili neki drugi zapadni jezik, što je imalo za posledicu da su, doduše, naučnici u nezapadnim zemljama bili u toku s najvažnijim raspravama na Zapadu, posebno u literaturi na engleskom jeziku, dok zapadni istoričari uopšte nisu morali da prate rasprave vođene na drugim mestima osim možda u područjima svoje specijalizacije. Indija je ponovo predstavljala izuzetak. Postokolonijalna stručna literatura u Indiji tokom 80-ih i 90-ih godina, naročito ona o „grupama potčinjenih“, nastajala je uporedo s postmodernom literaturom na Zapadu i imala je priličan uticaj na teorijske rasprave i na istoriografiju na Zapadu i u Latinskoj Americi. Poslednjih godina i univerziteti istočne Azije, u Kini, Japanu, Južnoj Koreji i Tajvanu, organizuju međunarodne konferencije pružajući time aktivan doprinos raspravama širom sveta. Ipak, razmena je ostala ograničena i istorija se, mnogo više od društvenih nauka, i dalje piše na nacionalnim jezicima i za nacionalnu publiku.
Jasna promena od kraja Hladnog rata sastoji se u rastućem interesovanju za globalnu i svetsku istoriju. Naravno, interkulturna istorija postojala je još mnogo pre moderne – setimo se samo Herodotove Istorije, Ibn-Haldunove Mukademe i Volterovog eseja O običajima naroda. Ipak je profesionalizacija istorijske nauke u 19. veku tekla zajedno sa intenzivnim nacionalizmom i označila je promenu, napuštajući univerzalnu baš kao i regionalnu istoriju i usredsređujući se na naciju i odgovarajuće nacionalne države. Ovaj preokret bio je u vezi s novim poverenjem u kulturnu nadmoćnost Zapada i predstavljao je izraz krajnjeg nacionalizma.
Druga polovina 20. veka doživela je ponovno snaženje svetske istorije koja sa svoje strane odražava nastanak svetskog društva, naročito po okončanju Hladnog rata. Rani prilog od izuzetnog značaja za naučno istraživanje interakcija i difuzija koje prevazilaze kulture bila je knjiga Vilijama Mek Nila Uspon Zapada. Istorija ljudske zajednice iz 1963, koja je, uprkos svom naslovu, imala komparativni pristup dajući smernice za potonje pisanje svetske istorije. Mek Nil je pokušao da pokaže da kontakt između različitih društava i kulturnih tradicija i razmena ideja i veština do koje na taj način dolazi predstavlja ključni činilac istorije. U narednom delu – Kuga i ljudi, objavljenom 1976. – on se posvetio uticaju infekcija i zaraznih bolesti mimo društvenih i kulturnih granica, kao i lomovima koje su takva oboljenja uzrokovala u postojećim političkim, privrednim i društvenim porecima, smatrajući ih idejama-vodiljama u istorijskom istraživanju. Tu je prvi put razmotrena tema koju su do tada istoričari pretežno zapostavljali a koja se odnosi na uticaj bioloških činilaca i prirodne sredine. Ubrzo je ona postala važno područje istraživanja.
Tokom 80-ih godina, a pre svega nakon 1990, pisanje svetske istorije krenulo je u dva različita pravca. Jedan su još ranije, 70-ih i 80-ih godina, utemeljili društveni naučnici kao Andre Gunder Frank, Erik Volf i Imanuel Volerstin, koji su bili zastupnici teorije zavisnosti zainteresovani za uticaj modernog zapadnog kapitalizma na ostatak sveta. Kao i teoretičari modernizacije, i oni su središnjim elementom za razumevanje modernog svetskog društva smatrali razvitak kapitalističke privrede i svetskog tržišta od 16. stoleća. Oni su, ipak, verovali da se kapitalistički rast zasnivao na eksploataciji jeftinog rada u privredno manje razvijenim zemljama i da je ovaj proces onemogućavao da se stanovništvo tih zemalja oslobodi siromaštva i oskudice. Prema njihovom shvatanju, rasizam, kao i podređenost žena, imala je korene u ekonomskom iskorišćavanju. Nakon 1990. marksistički zasnovane teorije svetskog sistema, kao i antimarksističke teorije modernizacije izašle su iz mode. Ipak, obe su preživele, iako u različitom obliku, kao što ćemo da vidimo u razmatranju globalne istorije.
Mek Nil predstavlja drugi pravac koji je manje zainteresovan za ekonomske i političke činioce, manje je evropocentričan i stoga je spreman da uključi u razmatranje i ranije istorijske epohe. Na ovim idejama utemeljen je i Journal of World History, međunarodni časopis osnovan 1990. koji uređuje Džeri Bentli. Ovaj časopis, koji sadrži i recenzije relevantnih knjiga, postao je najvažnije međunarodno glasilo nove svetske istorije. Njen cilj, istaknut na prvoj strani svake sveske, jeste razumevanje istorije „iz globalne perspektive“ s težištem na „pokretima stanovništva i ekonomskim fluktuacijama velikog obima, interkulturnom transferu tehnologija, širenju zaraznih bolesti, dalekoj trgovini kao i širenju verskih shvatanja, ideja i ideala“. Isticanje ovih tema još i danas dominira u pisanju velikog dela svetske istorije. U knjizi Upravljanje svetskom istorijom. Istoričari stvaraju globalnu prošlost, objavljenoj 2003, Patrik Maning pravi razliku između dva pristupa svetskoj istoriji. Prvi pristup sledi tradicionalne metode usmeravajući se ka civilizacijama, nacijama i društvenoj istoriji. Drugi i noviji pristup, koji Maning naziva „naučno-kulturnim“, sastoji se u „primeni novih, ne-arhivskih izvora i metoda iz područja kao što su evoluciona biologija, istraživanje prirodne sredine, paleontologija, arheologija, hemija, kao i lingvističko i književno istraživanje“. Dva pristupa se međusobno ne isključuju mada se, prema Maningovom shvatanju, ipak možemo nadati većem uspehu drugog pristupa u svetskoj istoriji. Ovom usmerenju časopis posvećuje značajan deo i pruža mnogo prostora temama poput nasilja i robovlasništva, dok se konvencionalne metode društvenih nauka baš kao i tehnike zasnovane na korišćenju računara malo primenjuju. Od svog osnivanja 1990. do 2007. godine mnogi članci objavljeni u časopisu slede usmerenje kome Bentli i Maning daju prednost dok je isticanje rodne tematike u široko postavljenom društveno-kulturnom kontekstu prevladalo koliko je to moguće.
Pojam globalne istorije sticao je, naročito nakon 1990, sve veću popularnost, ali je Journal of Global History osnovan tek 2006. godine. Do tada nije postojala saglasnost oko toga šta uopšte znači globalna istorija i s kog stanovišta može da se govori o globalnoj istoriji. U mnogim slučajevima pojam „globalne istorije“ u svom identitetu preklapa se s pojmom „svetske istorije“. Ipak, on se tendenciozno češće upotrebljava za vreme od otkrića u 15. veku i često se odnosi na proces globalizacije od poslednje trećine 20. stoleća. Svetska istorija uključuje istraživanje premodernih društava i kultura za koje se interesuju oba časopisa. Tako bi oni mogli da se bave s razmenom sirovina, namirnica i bolesti u prostoru Tihog okeana davno pre dolaska Evropljana. Za praksu istorijske nauke ovo znači da istoričari sve više prevazilaze nacionalne granice, baveći se kulturama i društvima van zapadnog sveta. Ipak, i klima i prirodna sredina igrale su važnu ulogu pre svega u uporednim istraživanjima epoha rane istorije. I ove teme odgovarajuće su za Journal of Global History. Reč urednika prve sveske časopisa i uvodni istorijski esej pokušali su da utvrde njegovu posebnu ulogu. Časopis želi da prevlada iscepkanost regionalnih i prostorno usko specijalizovanih područja istraživanja koja je dugo vremena odlikovala istorijsku nauku. Tvrdi da je tokom protekla dva stoleća „svim pravcima u istoriografskoj tradiciji zajedničko to što su uspon Zapada smatrali pozitivnim ili to što su reagovali protiv njega“. Časopis bi želeo da neguje istinsku globalnu istoriju zasnovanu na „ozbiljnom istraživanju“. Još više nego u Journal of World History članci objavljeni u prva tri broja usredsređeni su na 19. i naročito 20. vek, ali, kao i Journal of World History, oni ipak izbegavaju da slede shemu o modernizaciji ili globalizaciji. Ono što u podjednakoj meri predstavlja obeležje i svetske i globalne istorije jeste uključivanje društveno-istorijskih i kulturno-istorijskih aspekata: obe se često bave već pomenutim problemima društvenog potčinjavanja, pri čemu se težište nalazi posebno na rodnim odnosima i klasno uslovljenim i etnički obeleženim sukobima, te se vodi razgovor i o često obrađivanoj istoriji ropstva.
Uprkos preokretu ka globalnoj i svetskoj istoriji, nacionalizmi su i dalje igrali važnu ulogu u svim zemljama iako u različitim oblicima. U zemljama istočne Evrope nacionalizam tokom vremena sovjetske vladavine nikada nije bio mrtav već samo uspavan. Sada se on uzdigao u svoj snazi i koristio se istoriografijom kao sredstvom za mobilizaciju nacionalnih identiteta u susret međuetničkim sukobima. Međutim, nacionalna istoriografija je često poprimala i kritičke oblike. Dobar primer za to pruža odnos prema nacionalnoj prošlosti u SR Nemačkoj od 60-ih godina. Ponovno ujedinjenje Nemačke 1990. pružilo je priliku mnogim posmatračima da predskažu obnovu starijih nacionalističkih shvatanja i udaljavanje od glavnih tokova istorijske misli Zapada do čega, međutim, nije došlo. Ipak, čuli su se nacionalistički glasovi premda slabije nego u drugim evropskim zemljama.
Naročito je u Sjedinjenim Državama nastupila promena shvatanja o tome šta konstituiše naciju. Tako su, na primer, sredinom 90-ih godina „Nacionalni standardi za istoriju SAD“ i „Nacionalni standardi za svetsku istoriju“ za nastavu u školama odbacili ideju o jednoj jedinstvenoj naciji istakavši pluralizam etničkih kultura kao i ulogu manjina i žena u istoriji. Time su sledili pristup koji je dozvoljavao globalna interkulturna poređenja. Ovo gledište nipošto nije bilo opšte prihvaćeno, što je pokazala žučna rasprava koja je potom usledila, ali je ono, ipak, bilo izraz promišljanja pitanja o tome šta sačinjava jednu nacionalnu zajednicu.
Važan pokušaj međusobnog povezivanja nacionalne i evropske istorije predstavlja projekat koji je 2003. inicirala Evropska fondacija za nauku (European Science Foundation). Glavna tema je razvitak profesionalnog istorijskog istraživanja od početka 19. veka u evropskim zemljama, pri čemu se analizira svaka zemlja nezavisno od toga da li je ona već ostvarila nacionalno ujedinjenje ili stremi ka nacionalnoj nezavisnosti. Potrebno je da se u svakoj pojedinačnoj zemlji katalogizuju presudne istraživačke institucije poput univerziteta, arhiva, strukovnih udruženja i časopisa kako bi se stvorio opšti evropski pregled.
Uprkos ovim trendovima evropeizacije i globalne istorije, veliki deo istorijskog istraživanja u Evropi ostaje ograničen na evropsko iskustvo ili, pre svega u istočnoj Evropi, na nacionalno iskustvo. Jedno nedavno sprovedeno istraživanje u Nemačkoj pokazalo je da su tek 5% istoričara eksperti za transkontinentalnu ili vanevropsku istoriju. U poređenju s tim, u Sjedinjenim Državama 34% predavača na istorijskim institutima, na univerzitetima i koledžima, specijalizovali su se u istraživačkim poljima izvan američke ili evropske istorije.
Prevod s nemačkog: Mihael Antolović
(Iz knjige Georga G. Igersa Istorijska nauka u 20. veku, Arhipelag, 2014)