Novi demografski „bum“, ubrzano starenje stanovništva, postaće ubrzo goruće političko pitanje zbog posledica po ekonomiju, posebno u zapadnim društvima koja će do polovine ovog veka iznedriti 34 „super stare“ privrede. U klubu najrazvijenijih u nešto povoljnijem položaju su SAD, zahvaljujući viskoj stopi rađanja među latinameričkim imigrantima, ali je ta zemlja na listi bogatih ekonomija na trećem mestu po najnižem učešću radno sposobnih muškaraca u ukupnoj radnoj snazi. S druge strane, Kini preti da postane najveći starački dom na svetu, a zemlje sa „demografskom eksplozijom“, poput afričkih, teško da će zbog toga postati srećni dobitnici.
Mada je činjenica da globalna ekonomija prolazi kroz demografski preobražaj postala opšte mesto u ekspertskim analizama i medijskim izveštajima, aktuelna situacija pre ide u prilog zaključku da svetski zvaničnici potcenjuju posledice koje će radikalne promene u demografskim kretanjima prouzrokovati u svetskoj privredi. Pređašnji neverovatan rast radno sposobnog stanovništva jenjava, a počinje novi „bum“ – starenje populacije, gde produženje životnog veka ne prati rađanje dece. Danas, u svetu na svakog stanovnika starijeg od 60 godina dolaze u proseku četiri radno sposobna pojedinca, a prognozira se da će ih biti svega dva do 2050. godine. Takva kretanja će izmeniti svet kakav poznajemo iz korena i imaće dalekosežne i duboke posledice.
Primera radi, agencija za kreditni rejting „Mudi“, upozorava investitore da je aktuelno starenje stanovništva bez presedana. Ono će u narednih 20 godina širom sveta usporiti ekonomski rast, zbog osipanja radne snage, smanjenja štednje i ulaganja. Istraživanje u 112 zemalja je pokazalo da će do 2050. u svetu egzistirati 34 „super stare“ ekonomije, sve iz takozvanog „zapadnog sveta“, ali će se sa starenjem stanovništva suočiti i sve ostale države, izuzev nekolicine njih u Africi.
Umri muški u SAD
Ovaj, kao i drugi izveštaji, saglasni su da je u klubu najrazvijenijh demografska situacija najpovoljnija u SAD, zahvaljujući prvenstveno liberalnoj imigracionoj politici (barem do mandata novog američkog predsednika) i visokoj stopi rađanja među imigrantima iz Latinske Amerike. Uprkos tome, dostupnost radne snage se neprekidno smanjuje, naročito među muškom populacijom starosti od 25 do 54 godine, što se smatra i najproduktivnijim periodom. Prema analizi Odbora ekonomskih savetnika (CEA) Bele kuće, Sjedinjene Države su na listi razvijenih zemalja treće po najnižem učešću radno sposobnih muškaraca u ukupnoj radnoj snazi zemlje, iza Italije i Izraela.
Stručnajci za ovakavu situaciju navode nekoliko glavnih razloga. Sve veći broj muškaraca u SAD oslanja se na invalidske penzije i socijalnu pomoć, što se donekle može objasniti i drugim trendom, da su iseljavanje proizvodnje na tržišta s jeftinijim troškovima poslovanja i tehnološki napredak smanjili potrebu za radnicima nižih kvalifikacija. U izveštaju CEA se, međutim, ukazuje na još jedan zabrinjavajući pokazatelj – višemilionska muška populacija u najproduktivnijem radnom dobu nalazi se u zatvorima širom SAD, umesto na tržištu.
Pew istraživački centar, pak, upozorava da se porast radne snage u SAD u naredne dve decenije može očekivati jedino ukoliko izostanu restrikcije u imigracionoj politici, budući da se bez novih useljenika ne mogu nadomestiti upražnjena radna mesta koja iza sebe ostavlja takozvana „baby-boom“ generacija nakon odlaska u penziju. Pew predviđa da će u slučaju liberalne imigracione politike, broj radno sposobnih između 25 i 64 godine narasti sa aktuelnih 173 miliona na 183 miliona do 2035. godine, dok će u suprotnom, u istom periodu pasti na 166 miliona. Ujedno se upozorava i na stagniranje ženske radne snage i na opasnost da ukoliko se ovaj trend nastavi, to će značajno uticati na usporavanje rasta BDP, a zemlja će se suočavati sa sve dubljim recesijama.
Analitičari, stoga, ocenjuju da će glavna politička tema u SAD u narednim decenijama biti „demografska litica“ umesto današnje „fiskalne“, s obzirom da će 2035. godine u Sjedinjenim Državama biti jedva dva radnika na jednog penzionera. To za sobom povlači niz pitanja, pre svega vezanih za dostupnost obrazovanja i prohodnost na tržištu rada za one koji ne čine „privilegovanu, belu, mušku“ manjinu, budući da je sve očiglednija protivurečnost da se aktuelni demografski rast ne poklapa sa rastom kvaliteta radne snage.
Stari kontinet ubrzano stari
Ipak, većina eksperata je saglasna da će trend koji ukazuje da će se do sredine ovog veka broj stanovnika u SAD izjednačiti sa onim u Evropi, značajno uticati na odnos političke i ekomske moći između dva kontinenta – u korist Sjedinjenih Država. Naime, Stari kontinent i doslovno ubrzano stari. Prema statističkim podacima, EU ima oko 310 miliona radno sposobnih ljudi čiji će se broj, prema predviđanjima, do 2020. godine smanjiti na 265 miliona. Broj penzionera u odnosu na radno sposobne porašće sa sadašnjih 28 na čak 58 procenata i u slučaju da se svake godine useli oko jedan milion migranata.
Već za nepune tri decenije, stanovništvo u EU će se smanjiti za 30%, a prema procenama Evropske komisije, do 2040. godine, nepovoljne demografske promene povećaće javnu potrošnju između 5% i 8% BDP, dok MMF istovremeno prognozira da će stopa privrednog rasta biti upola manja nego što je danas.
U Evropskoj uniji je trenutno 1,41 neaktivnih na jednog zaposlenog, a ako bi se ispunio plan da 75% populacije od 20 do 64 godine bude zaposleno do 2020. godine, onda bi se taj odnos smanjio na 1,26 izdržavanih osoba na jednog zaposlenog. Ipak, ukoliko se pomenuti cilj i ostvari, zbog sve nižeg nataliteta i rapidnog starenja stanovništva taj odnos bi do 2060. mogao da iznosi neodrživih 1,6 neaktivnih osoba na svakog zaposlenog, izuzev ako EU ne pronađe 30 miliona novih radnika među migrantima. Koliko je to realno najbolje govori podatak da trenutno u EU živi 28 miliona migranata od 15 do 64 godine starosti iz trećih država.
Stoga, zaključuju u Evropskoj komisiji, migranti su svakako deo rešenja jer bez njih bi se zaposlenost u EU morala podići na neostvarivih 86%, ali oni ne mogu biti zamena za ukupno nedostajuću radnu snagu. To znači da se pod hitno u centar političkih i ekonomskih prioriteta mora vratiti porodica, odnosno stvaranje uslova za njenu revitalizaciju kako bi se ublažio prirodni pad populacije, a s druge strane da se nađu načini kako bolje iskoristiti postojeću radnu snagu i udvostručiti produktivnost koja će, prema navodima EK, u ne tako dalekoj budućnosti biti jedini izvor ekonomskog rasta. A to, kao i u SAD, opet vraća priču na pitanje dostupnosti odgovarajućeg obrazovanja za sve, kao prelomne tačke u smanjivanju sve izraženijih nejednakosti u društvu.
Kina, budući najveći starački dom
Iako se Japan svrstava u zapadni svet samo po svojoj ekonomiji, ali ne i po osnovnim društvenim vrednostima, sa njim ne samo da deli sudbinu sve starije nacije, nego i prednjači. U „Zemlji izlazećeg sunca“, generacija na zalasku je najbrojnija u poređenju sa ostatakom sveta, budući da je čak 35 miliona japanskih građana starije od 65 godina, što predstavlja četvrtinu ukupnog stanovništva, pa u tom kontekstu možda manje zapanjuje podatak da Japan na zdravstvenu zaštitu troši više od 88 milijardi dolara. Sa najdužim životnim vekom na svetu i niskim natalitetom, broj radno sposobnog stanovništva u Japanu će, prema prognozama, sa 64 miliona pasti na 56 miliona do 2030 godine. Za razliku od evropskih kolega, japanski zvaničnici smatraju da će sve izraženiji manjak dece pa time i buduće radne snage nadoknaditi ukoliko razvojni prioritet bude podsticanje produktivnosti kroz inovacije u robiotici i dalji razvoj veštačke inteligencije.
Najmnogoljudnija zemlja na svetu, Kina, takođe muku muči sa jednačinom u kojoj njenom ekonomskom rastu na duže staze preti sve manji broj dece i ubrzano starenje stanovništva. Projekcije po kojima će sadašnjih 10% populacije starije od 65 godina narasti na 20% ukupnog stanovništva do 2035. godine, u prevodu na svakodnevan život znači da će Kina postati najveći starački dom na svetu. Osim politike jednog deteta koja direktno utiče na smanjenje radno sposobnog stanovništva, sve veće iseljavanje u gradove u trci za većim životnim standardom preti da se dodatno produbi unutrašnji jaz u dostupnosti radne snage, naročito u situaciji kada Kina nastoji da radno intenzivne delatnosti što više zameni sofisticiranim tehnološkim industrijama.
Za razliku od zapadnih društava, gde se prognozira da će staranje stanovništva umanjiti štednju, jer se štedi tokom radnog veka a u penziji troši, u Kini bi takav demografski trend mogao da ima obrnute posledice. Naime, jedna od čvrsto ukorenjenih tradicionalnih vrednosti u ovoj zemlji je dužnost mladih da se brinu o starijima, a kako veliki broj tamošnjih penzionera ima veoma ograničen pristup zdravstvenoj zaštiti, mladi su već sada prisiljeni da mnogo više štede kako bi starijim članovima porodice obezbedili neophodne zdravstvene usluge. Očekuje se da će mladi, svesni ovog rizika i kada je u pitanju njihova budućnost, dodatno štedeti i za sopstvene „crne dane“ u starosti, što bi moglo značajno da se odrazi na pad unutrašnje potrošnje.
Gubitnici neće postati dobitnici
Starenju populacije se i dalje odupire većina zemalja u razvoju u Aziji, Africi i Latinskoj Americi, mada je i u njima primetna niža stopa fertiliteta u poređenju sa periodom od pre pola veka. Izuzetak čine pojedine afirčke zemlje u kojima se i dalje beleži „demografska ekspolozija“, a prognoze govore da će se afričko stanovništvo uvećati na 3,6 milijardi do kraja ovog veka. Da li to znači da su Afrika i druge zemlje s „viškom dece“ konačno došle u poziciju da makar i u daljoj budućnosti postanu srećni dobitnici? Teško. Ako se izuzmu investitori koji najviše zarađuju na jeftinim sirovinama i još jeftinijoj radnoj snazi, rast nataliteta u nerazvijenim i siromašnim zemljama uglavnom ih gura u još veće siromaštvo.
Visoki natalitet implicira i potrebu većeg izdvajanja za obrazovanje, ali vlade nerazvijenih država to nisu u stanju da obezbede, zbog čega je skoro polovina stanovništva još uvek nepismeno. Troškovi socijalne pomoći i zdravstvenog sektora se, takođe, uvećavaju i padaju na teret sve manjeg broja zaposlenih, pa se direktno i indirektno smanjuju izgledi za ekonomski napredak država u razvoju. Nerazvijene zemlje suočene su sa strukturnim problemima, odnosno najčešće su monokulturne privrede koja zbog svoje tromosti nisu u stanju da apsorbuju rastuću ponudu radne snage. Nepovoljan odnos između fiskalnih prihoda i rashoda dovodi i do rasta zaduženosti, odnosno još većeg siromaštva, tako da više od 60% stanovništva ovih zemalja i dalje živi s manje od dva dolara dnevno.
Vladimir Adonov
broj 137, maj 2017.