Postojanje stotine kneževskih dvorova Habsburške monarhije koji su zapošljavali prestižne muzičare, otkriće savremenih gadžeta kakav je piano i stvaranje imućne klijentele među tek niklom buržoazijom u Parizu i Londonu, sve su to elementi slobodnog tržišta i uzroci tražnje za kompozitorskom i izvođačkom „radnom snagom”. Najbolji predstavnici ove nove kaste netom su postali samostalni preduzetnici. Njihov predvodnik bio je Mocart, a superstar Hajdn.
Hipotezu o ulozi slobodnog tržišta u pojavi niza talentovanih kompozitora (Gluk, Hajdn, Ditersdorf, Salijeri, Betoven i Mocart) u Beču u poslednjoj deceniji XVIII veka izneli su jedan od najuticajnijih svetskih ekonomista Vilijam Baumol (90) i njegova supruga Hilda, takođe ekonomista. Njihov rad „O ekonomiji muzičke kompozicije u Mocartovom Beču” tek je jedan u nizu spisa koje je bračni par Baumol posvetio muzici i ekonomiji. Vilijam Baumol će u istoriji ekonomske literature, između ostalog, ostati zapamćen po istraživanju uloge preduzetnika u ekonomiji. Napisao je niz dela od kojih je jedino „Inovativna mašinerija slobodnog tržišta”, knjiga posvećena analizi čudesnog rasta u kapitalizmu, prevedena 2006. godine i kod nas.
Političko i ekonomsko ustrojstvo ne mogu da stvore talente ali ih zasigurno mogu zakočiti – ili, pak, stvoriti povoljne uslove za njihov procvat. Plejada vrhunskih kompozitora imala je mogućnost da se pojavi i ostvari u politički rascepkanom Svetom rimskom carstvu, a kasnije i u Habsburškoj monarhiji. U ovoj potonjoj je u jednom trenutku postojalo 1800 državica – spram 195 koliko ih je trenutno priznato u Ujedinjenim nacijama – i sa daleko većim brojem kneževskih dvoraca, tada željnih da dosadu ubijaju muzikom. Ovakva klima pogodovala je „kreiranju” tražnje za poslovima kompozotora i izvođača. Ili, kako je to još 1679. godine pisao filozof Lajbnic, „nije li mnoštvo raštrkanih nemačkih dvorova na najblagorodniji način uticalo da mnogi talenti, koji bi inače usahli u prašini, zablistaju punim sjajem”? Tradicija da sin sledi zanimanje svog oca je bila prekinuta: Gluk je bio sin drvoseče, Hajdn potomak kolara, a Mocart dete knjigovesca.
Berlin, Lajpcig, Manhajm, Salcburg, Štutgart, Minhen, Prag i pre svega Beč negovali su posebne muzičke stilove i finansirali velike orkestre, a muzički talenti iz italijanskih i drugih nemačkih gradova slivali su se u ove kulturne centre.
Druga hipoteza koja se iznosi u radu je da je u Rimskom carstvu, a kasnije u Engleskoj i Francuskoj, rast prosperiteta u XVIII veku – stvaranje začetaka industrije i rađanje buržoaske klase tj „konzumenata kulture” – kreiralo tražnju za muzičkim kompozicijama. To je „kompozitorima preduzetnicima” omogućilo da naplate svoj rad. Mnogi od njih bili su loši ali je njihovo okušavanje u komponovanju, kažu Baumolovi, bilo nalik na današnje juniorske lige u bejzbolu u kojima se otkrivaju buduće zvezde.
Poslednja decenija Mocartovog života, koju je on proživeo u Beču, predstavlja jedan od najdramatičnijih perioda u istoriji: obuhvata Američku revoluciju (1775-1783), usvajanje Ustava SAD, početak industrijske revolucije u Velikoj Britaniji, uključujući i poboljšanu verziju parne mašine, kao i prve godine Francuske revolucije (1789-1799). Intelektualni život su u tom periodu oblikovali Ruso, Volter, Frenklin, Hjum, Semjel Džonson, Adam Smit, Gete i Šiler.
Nemačka je u odnosu na sve druge zemlje imala prednost u ponudi dve vrste „robe”: kompozitora i kraljevića. Ona je doprinela pojavi velikog broja vladara inspirisanih prosvetiteljstvom: Gustava III u Švedskoj, Katarine Velike u Rusiji, Fridriha Velikog pruskog cara, Jozefa II – Mocartovog patrona, Džordža III i žene Luja VI, Marije Antoanete, Jozefove mlađe sestre. Prosvećeni vladari težili su da očuvaju poredak stvarajući tanak sloj buržoazije kao kontratežu aristokratiji. Krajem XVIII veka teritorije pod Habzburzima, Beč, Mađarska i Bohemija imali su dobro situirane kneževiće i buržoaziju koji su kao znak prestiža, zapošljavali kompozitore i izvođače. Njihove su nadnice pritom bile veoma niske, pa je od njih po umerenim cenama bilo moguće naručiti veliku količinu muzičkih „dobara”.
Mocart je bio jedan od prvih stvaralaca koji je svoj talenat kompozitora i izvođača pretvorio u robu: retko je komponovao ako za to nije imao odgovarajući komercijalni podsticaj. „Veruj mi, moj jedini cilj je da zaradim što više novca, jer posle dobrog zdravlja to je najbolje što se može posedovati”, pisao je on ocu iz Beča 1781. godine. Pa ipak, najbolji primer tranzicije od života kod patrona ka stvaranju sopstvenih prihoda je svakako Hajdn koji je, pošto se oslobodio obaveza na dvoru Esterhazija, postigao takav uspeh u Britaniji da je njegov prihod preračunat u američke dolare odgovarao primanjima američkih milionera iz 90-ih godina prošlog veka. Mocarta, koji je imao spreman aranžman za selidbu u London, samo je smrt 1791. godine sprečila da krene njegovim stopama.
Kao kapelmajstori, muzičari su na dvorovima imali veliki broj obaveza – komponovanja, izvođenja, nadgledanja muzičara, upravljanja orkestrom i davanja muzičkih instrukcija. Kako se moda menjala tako su i veliki orkestri zamenjeni unajmljivanjem poznatih muzičara, uključujući i one Mocartovog renomea. Nastupali su sa amaterskim orkestrima, u kojima su svirali i članovi aristokratije koji su priređivali koncerte. Dvor predvođen Marijom Terezijom zasenjivao je podanike finansirajući raskošne opere. Broj muzičara na kneževskim imanjima sveden je na manju meru ali su zato oni počeli da primaju porudžbine za svoja dela i da, u svoje ime i za svoj račun ili uz pomoć novih muzičkih društava, priređuju koncerte i naplaćuju ulaznice. Pojava štamparske industrije omogućila je izdavanje i prodaju njihovih muzičkih dela. Radilo se o veoma malim iznosima ali su ti notni zapisi istovremeno služili i njihovoj „medijskoj kampanji” kod kuće i u inostranstvu. Muzičari su pored toga davali i časove i relativno dobro ih naplaćivali. Do pojave Betovena, tržište, na kome su muzičari i muzičke kompozicije postali roba koja ima svoju cenu, postalo je ključni izvor prihoda, iako se Betoven i dalje delom oslanjao na fondove privatnih patrona (premda su ti prihodi bili znatno umanjeni velikom inflacijom).
Industrijsku revoluciju pratio je i niz inovacija u muzici. Čembalo, orgulje, klavikord i harpsikord imali su izvesnih prednosti ali i mana – jeftinoću izrade na račun tihog zvuka nepovoljnog za velike koncerte, ili punoću zvuka ali bez mogućnosti pravljenja suptilnih gradacija. A onda se pojavio piano forte. Ovaj instrument Mocart je bez razmišljanja prigrlio, jer je imao dovoljno snažan ton za masovne koncerte i istovremeno su se iz njega mogli izvući muzički efekti koji su privlačili publiku. Piano je, kako mu je cena postajala prihvatljivija, ulazio i u privatne domove bogatih i tako širio tržište za unajmljivanje učitelja muzike.
U bogatom društvu, aristokratskom ali i novom buržoaskom, izvođenje muzike je bilo stvar prestiža, a kompozicije su od složenih poprimile jednostavniju strukturu uz mnogo više izražajnosti. Tržišnom uspehu novih kompozitora doprinela je i tadašnja moda – publika je želela da sluša samo novoproizvedenu muziku. Hendl i Bah, čija su dela tada bila stara 30 godina, spadali su u „drevne kompozitore” pa su ovi „novi kompozitori” morali da redovno i često snabdevaju svoju publiku novim kompozicijama.
T.J.
broj 85, mart 2012.