Sa kolapsom komunizma, a naročito nakon iniciranja EU programa za ljudska i manjinska prava, ponovo je otvoreno “vlaško pitanje” na Balkanu. Izveštaj o Aromanima (ADOC 7728) Evropskog Saveta i Preporuka 1333 postali su okvir za Vlahe/Aromane širom regiona da započnu borbu za svoja etnička, kulturna i jezička prava. To je otvorilo neke stare, ali donelo i nove kontroverze. Da li su Vlasi, Rumuni, Grci, ili imaju vlastiti, poseban identitet?
Znatan broj njihovih lidera u Srbiji, Makedoniji, Bugarskoj i Albaniji podržava tezu da su Vlasi/Aromani u stvari Rumuni i da je Rumunija njihova zemlja-matica. Suprotan stav dolazi iz Grčke u kojoj se tvrdi da su Vlasi/Aromani u stvari Grci, a njihova kultura grčka. Obe zemlje imaju svoje interpretacije o poreklu i istoriji Vlaha/Aromana, ali ih i izlažu pritiscima da prihvate ponuđene identitete, kao i političku patronažu. Samo manjina među Vlasima na Balkanu i u dijaspori insistira na vlastitom i posebnom identitetu.
Ko su Vlasi
Vlasi su potomci latinizovanog, starosedelačkog balkanskog stanovništva Rimskog Carstva. Stari Germani su koristili izraz Vlah da označe podanike Rimske Imperije. Ime je kasnije prihvaćeno u Vizantiji, Otomanskom Carstvu, kao i kod Slovena. Tokom vremena redukovano je na ostatke latinizovanog stanovništva Balkana. Vlasi sebe, međutim, zovu Armani, Rmani, Rumani – dakle, Romani. Internacionalno se najviše koriste imena Vlasi i Aromani.
Kada su stari Sloveni počeli migracije ka Balkanu, ova latinizovana populacija povukla se u gradove ili pobegla u lanac dinarskih planina. Prva se vremenom asimilovala u Slovene i izgubila svoj jezik i identitet. Drugi Vlasi, oni koji su pobegli u planine, brzo su pastoralizovali svoj način života sa transhumant stočarstvom kao glavnom ekonomijom, klansko-plemenskom strukturom (katuni) kao ključnom društvenom formom i (kasnije) pravoslavljem kao dominantnom religijom. Kada su slovenske zajednice počele da grade svoje srednjevekovne države, Vlasi su postepeno prihvatani i tolerisani, ali su nastavili svoju paralelnu pastoralnu egzistenciju, institucionalizovanu putem tzv. “vlaških zakona”, dakle specifičnih pravnih i poreskih režima.
Kao transhumant stočari – polunomadi koji su neprestano u pokretu između letnjih i zimskih pašnjaka – dugo su čuvali crte srednjevekovnog klana, tj. zajednice koju čini više složenih porodica. Reč katun je verovatno staroalbanska, a značila je šator ili zaklon, tako da pored socijalne organizacije označava i privremena planinska naselja. Ključni element njihove ekonomije, pored stočarstva i karavanskog transporta, bila je i pljačka. Dakle, stalni sukobi oko pašnjaka, pojila, uzajamna krađa stoke ili hajdučija, ali i otimačina dobara od seljaka, karavana i urbanih središta. Baš zbog mogućnosti da se pridruživanjem ovim zajednicama mogu steći novi pašnjaci i organizovano pljačkati, ali i zbog pogodnosti “vlaškog statusa”, vlaški klanovi su bili atraktivni za mnoge proto-Srbe, Hrvate, Crnogorce, Bugare i posebno proto-Albance da im se pridruže, ali je vremenom bivalo i obrnuto. Nije iznenađenje da neka vlaška, crnogorska i albanska plemena dele zajedničke pretke, tako da se može govoriti i o predosmanskoj vlaško-albanskoj, kao i albansko-slovenskoj simbiozi u prostoru između Skadra, Dubrovnika i Prizrena. Vlaške migracije i ratnopljačkaški pohodi, kao i tradicionalna hajdučija, oblikovali su i etnografsku (i jezičku: novoštokavština) strukturu i kulturu centralnog Balkana. Ove stočare-ratnike koristili su Vizantija, Nemanjićka Srbija, a posebno Osmanlije da štite granice, karavanske puteve, mostove ili klance; bili su i udarne snage ili od države podržani jurišnici (akindžije) koji seju paniku u ključu “spaljene zemlje”. Austrija i Venecija koristili su Vlahe (stradiotti) na isti način. Ovi novovekovni “Vlasi” mogli su biti skupine koje govore staro-balkanski vulgarni latinski, ali i slovenski i albanski jezik ili su bili bilingvalni. Otomanska osvajanja izazvala su dramatične migracije balkanskih Vlaha (i Slovena) ka Hrvatskoj, Bosni i Ugarskoj (15-17 vek). Znatan deo bežao je pred Turcima, ali su većinu pomenute imperije, a posebno Osmanlije, preseljavali širom balkanskog prostora i inkorporirali ih u specifičan vojni, a kasnije i institucionalni poredak od 16. do 18. veka. To je značilo početak kraja za većinu centralnobalkanskih Vlaha. Neki su, međutim, preživeli. Oni koji su nestali ostavili su svoj specifični trag.
Balkanski Vlasi danas
Vekovi su naravno promenili njihovu privredu i socijalnu organizaciju, kao što su i drastično redukovali njihov vlaški arhipelag – dakle male zajednice raštrkane po velikom prostoru Balkana. Kako zbog ubrzane asimilacije, kao i kulturne i političke marginalizacije, ali i vidljive socijalne mimikrije Vlaha, nema pouzdanih statistika o njihovoj brojnosti na Balkanu. Same vlaške zajednice procenjuju da ih u Bugarskoj ima 86.000, u Srbiji 120.000 i 186.000 u Makedoniji, i čak 0,7 miliona u Albaniji i 1,6 miliona u Grčkoj. Ovi brojevi su preterivanja, naravno, ali to isto važi i za zvanične statistike koje beleže između 10.000 i 60.000 Vlaha u pojedinim balkanskim zemljama. Suprotno tome, pokret obnove odnedavno donosi nove i uvećane procene u kontekstu samoidentifikacije vlaških zajednica. Tako je u Albaniji broj Vlaha od samo nekoliko hiljada, za manje od jedne dekade porastao na (poluzvaničnih) 200.000.
Balkansku vlašku zajednicu danas čine dve osnovne kulturno-etničke grupe. Prva živi u prostoru istočne Srbije i severozapadne Bugarske i tradicionalno se nazivaju Vlasima. Deo njih je autohton dok je deo migrirao iz današnje Rumunije u 18. i 19. veku. Druga grupa su Aromani (Cincari) poreklom sa juga Balkana. Aromani su oni koji su oblikovani grčkom kulturom i žive u prostoru severne Grčke, Albanije i Makedonije. Urbani Vlasi iz Makedonije, Srbije i jugozapadne Bugarske se nazivaju i Cincari. I na kraju, Vlasi koji su nekada živeli u zaleđu jadranske obale od Kotora do Velebita nazivani su u venecijanskoj tradiciji Morovlasi ili Morlaci, kao i Nigri Latini – dakle, Crni Vlasi. To se ime odomaćilo u Veneciji i Italiji ali ne i kod domaćih Vlaha. Ovi centralnobalkanski Vlasi nestali su asimilacijom ili migracijama. Njihovi tragovi još postoje.
Tri teze
(1)Iz logike izlaganja proizlazi da su u velikim balkanskim migracijama od 14. do kraja 17. veka glavni akteri bili Vlasi. To se, međutim, ne zna pouzdano. Oni koji tvrde da su to bili isključivo Vlasi, kao i oni koji tvrde da su u pitanju Srbi, nastupaju sa unapred formulisanom tezom. Dosadašnji obim i kvalitet istraživanja ne može potvrditi ili opovrgnuti ove teze. Krajnji rezultat je, međutim, poznat, ali kako, kada i gde se to događalo – još uvek je misterija.
(2)Vlasi-stočari su utemeljili balkanski patrijarhat kao trajni kulturni obrazac (“dinarsko društvo”). Stvaran vekovima unutar dinarskog bazena, ovaj se obrazac širio izvan matičnog područja zbog ratova i menjanja granica upravo vlaškim migracijama. Obrazac se pokazao kao veoma otporan na promene, što je dovelo do sintagmi kao što su “zakasnela istorija” ili “tvrdokorne tradicije”. Jedni smatraju da je transhumant stočarstvo taj aktivni činilac koji stvara balkanski patrijarhat, dok drugi insistiraju i na važnosti prirodne okoline kakvu čini planina. Dakle, život na planinama, okruženju izuzetne nesigurnosti i neizvesnosti u vezi imovine i samog života, nameće da “srodnički odnosi postaju vitalni oblik socijalnog (i ekonomskog) udruživanja” – jednom rečju – adaptacija tj. prilagođavanje, koje vodi ka snažnim agnatskim jezgrima, zasnovanim na patrilinearnosti, patrilokalnosti i složenim oblicima domaćinstva (“zadruge”, “kuće”). Model pripisuje muškarcima u odnosu na žene ne samo društveno dominantnu, već i tlačiteljsku ulogu. Isto važi i za vladavinu starijih muškaraca nad mlađim… Originalno “dinarsko društvo” uvek je bilo trusno područje ili epicentar etničkih, revolucionarnih ili ratnih dejstava; ljudski životi, zemlja i imovina bili su ovde neproporcionalno devastirani. Nakon završenih sukoba, veliki broj ratnih lidera iz područja preobražavao se u vojnu i političku elitu pobednika i prenosio opisani kulturni obrazac. Da li i poslednji sukobi (1991-1995.), odnosno njegove brutalnosti, žestine i haotičnosti nagoveštavaju da je i ovde (bar delom) “kulturni obrazac” na delu?
(3)Cincari (Aromani) su nosioci modernizacije u Srbiji sredinom 19. veka. Njihova međunarodna trgovina, znanje jezika i računa, navike i alati, kao i knjige i pismenost, ulaze u poslovni i kulturni život Beograda i Srbije. Cincari postaju učitelji domaćih trgovaca i preduzetnika. Javni život postaje, takođe, prostor u kome dominiraju Cincari, a pre svega njihova snažna prisutnost u novoj profesionalnoj eliti (lekari, advokati, profesori, administratori – političari). Početak 20. veka, međutim, donosi asimilaciju koja implicira dva obrasca njihovog kasnijeg postojanja. Prvi je privatni, u kome se čuva jezik i tradicija, a drugi javno-profesionalni, u kome deluju kao standarni predstavnici srpske kulture i ekonomije.
Važnost regionalne strategije
Za uspeh mogućeg vlaškog preporoda važno je razumeti šire balkansko okruženje, kao i kontekst u ključu tzv. rumunsko-grčke polarizacije, koji ograničava obnovu Vlaha tako što ih fragmentuje i izlaže snažnim pritiscima. Ključna tema postaje status Vlaha kao nacionalne manjine, koji se specifično definiše od strane Grčke i Rumunije. Ukratko, Vlasima se nude opcije da budu Rumuni ili Grci. Prihvatanje takvog izbora implikuje dalekosežne posledice za budućnost Vlaha, dakle – njihovo nestajanje. Ali i jedan drugi problem je od gotovo podjednake važnosti: kako sačuvati bar osnovne elemente vlaškog identiteta – jezik, kulturu, elemente drevne ekonomije, kao i neke tradicionalne naseobine ili specifičnu i simboličnu infrastrukturu (“Dan Aromana”, festivale, literaturu).
Očigledna je neophodnost zajedničke strategije za zagovaranje preporoda Vlaha. U tom kontekstu možda posluži koncept Svetske Banke o indigenous people. Tiče se populacija koje su ne samo autohtone i žive u kompaktnom prostoru, posedujući osobeni jezik i kulturu, već i koriste zemlju i druge resurse na tradicionalni način. Koncept povlači za sobom da eksterne intervencije i projekti (putevi, brane) mogu ugroziti autohtonu ekonomiju i tradicionalnu kulturu, kao i da su nužne neke zaštitne mere. Slično važi i za specifične programe za održavanje nekih aspekata njihove drevne ekonomije. Ukratko, izgleda da Vlasi istočne Srbije, ali i Albanije i Grčke, ispunjavaju većinu ovih zahteva – ali ne i ekonomskih. Moderna ekonomija stigla je i na obale Balkana. Tradicionalna ekonomija i kolektivna upotreba zemlje sada su prošlost i ne mogu se obnoviti. Ipak, njihovi preživeli oblici mogu postati okvir da Vlasi održavaju vlastiti grupni identitet i kulturu. Poznato je da ostaci vlaške naturalne ekonomije i kolektivnog korišćenja zemlje i dalje postoje u Albaniji, Grčkoj, kao i delimično u Srbiji.
Vlasi kao evropska kulturna baština
I, konačno, vlaški preporod je još uvek u početnoj fazi. Očekuje da će nove nadnacionalne mreže, kao što su Društvo Farsaroul iz SAD ili Unija za aromanski jezik i kulturu sa nemačkog Freiburg Univeziteta snažnije lobirati svoje agende kroz regionalne i međunarodne institucije. Naša sugestija je da se “vlaško pitanje” mora postaviti kao zajednička evropska kulturna baština. Zato je neophodno da se ova tematika sistematski istražuje i dokumentuje, kao i podrži sveobuhvatnim, međunarodnim i nezavisnim istraživačkim programom. Dodatno treba ohrabriti Vlahe da kreiraju regionalni, nezavisni i proaktivni set akcija, kao što su konferencije, festivali i socio-ekonomske simulacije njihove drevne tradicije i slično. Sama “balkanska vlaška zajednica” mora načiniti bar minimalni konsenzus oko zajedničkog imena, zajedničke strategije zaštite i razvoja njihovog jezika, mreže i programa za izgradnju simboličke i institucionalne infrastrukture za podsticanje njihove komunikacije, saradnje i integracije. Bez “pan-vlaškog konsenzusa,” njihova sadašnjost će biti eksterno oblikovana, a istraživanja nastaviti da budu malobrojna, nesistematska i pristrasna.
Studija
Ovaj tekst je deo obimne, još neobjavljene studije “Balkanski Vlasi/Aromani/Cincari – Teze za nešto drugačije čitanje balkanske i srpske istorije i kulture” Miroslava Ružice, baziran na ranijim radovima autora na istu temu i terenskih istraživanja u Srbiji, Makedoniji i Albaniji (2002-2004) za potrebe Svetske banke.