Kada razmišljamo kako da vratimo industriju u Srbiju, nameću se dva suštinska pitanja: da li je Srbija industrijska nacija i – ako jeste – kako se gradi industrijski sistem? Šta o tome kaže domaća industrijska tradicija duga preko 150 godina, koju ovde ukratko predstavljamo.
Nastanak i razvoj industrijskog sistema u Srbiji imao je četiri karakteristične faze: period ranih početaka pre 1905. godine; period inkubacije od 1905. do 1941. godine; period intenzivnog rasta i razvoja od 1945. do 1990. godine, i period stagnacije i razgradnje od ’90-te do danas.
Proces domaće industrijalizacije započeo je postepenom zamenom zanatske proizvodnje novim i moćnijim organizacionim modelom. Prvi industrijski proizvodni pogoni građeni za sopstvene potrebe i sopstvenim znanjima nastali su u Kragujevcu. Prvobitno je izgrađena topolivnica, čiji se počeci vezuju za prvo uspešno livenje topova oktobra 1853. godine, a značajan tehnološki iskorak desio se 1857. kada je dovršena gradnja i montaža prve domaće kovačnice za kovanje u kalupima. Prvo električno osvetljenje bazirano na dinamo mašini snage 5kW uvedeno je u proizvodni pogon čaurnice 1884. godine i to u vreme kada ga još nije bilo ni u Kraljevom dvoru, a u Evropi je i dalje predstavljalo atrakciju ravnu čudu. Tehnološki razvoj je tekao gotovo začuđujućom brzinom pa su 1889. kragujevačke fabrike, već tada transformisane u vojnotehničke zavode, na Svetskoj privrednoj izložbi u Parizu izložile čak 42 proizvoda, među kojima i pet alatnih mašina sopstvene konstrukcije. Električni motor, koji je doneo revoluciju u industrijskoj proizvodnji, u kragujevačke fabrike je uveden 1890. godine.
Ovakav industrijski razvoj nije bio moguć bez odgovarajućeg obrazovnog sistema jer znanje uvek prethodi industrijskom razvoju, a industrijska proizvodnja je pokretač obrazovnih procesa. Prva gimnazija u Srbiji osnovana je 1833. u Kragujevcu, a u istom gradu pet godina kasnije i Liceum Knjaževstva Serbie, naša prva visokoškolska ustanova. Poseban značaj za obrazovanje naših inženjera imale su nemačka, austrougarska, a kasnije i belgijska politehnika. Inženjerska škola formirana je 1846, godine, nezavisno od Liceja, a Tehnički fakultet Velike škole 1863. godine, gde studenti izučavaju projektovanje mašina i mehaničke tehnologije. Za izgradnju inženjerskog znanja i prakse iz oblasti proizvodnog mašinstva i posebno mašina alatki i alata, od izuzetnog značaja je rad profesora Todora Seleskovića, koji po završetku školovanja u Nemačkoj inženjersku karijeru započinje u Vojnotehničkom zavodu u Kragujevcu 1881. godine. Selesković se smatra prvim srpskim konstruktorom alatnih mašina, ključne komponente za gradnju proizvodnih tehnologija.
Srpski motori za francuske avione
U periodu između 1905. i 1941. godine, Srbija dobija univerzitet u obliku u kome i danas postoji. Proces industrijalizacije započet u Kragujevcu brzo se širi po većim mestima u celoj Srbiji, a njegov intenzitet najbolje ilustruje razvoj u baznoj industriji. Tako 1913. nastaje prva srpska železara SARTID u Smederevu, koje je izabrano zbog odličnih transportnih veza za proizvodnju ove vrste (dunavski vodni put, suvozemni moravski putni i železnički koridor). Zbog ratnih dešavanja, poslovi na kompletiranju proizvodnih postrojenja završavaju se tek 1926. godine, puštanjem u rad prve čeličane. Nepunu deceniju kasnije počinje sa radom topla valjaonica tankog lima, a potom i „Simens-Martinova“ peć kapaciteta 20 tona i valjaonica čeličnih profila. SARTID je 1939. zapošljavao 900 radnika i proizvodio 18.000 tona čeličnih polufabrikata, što ga je svrstalo među najveće železare na Balkanu.
Pored bazne industrije, razvoj je usmeravan i u visokotehnološke oblasti. Interesantno je da je Srbija u ovom periodu imala čak četiri fabrike aviona: Fabrika aero i hidroplana IKARUS, osnovana 1923. godine u Novom Sadu (prva fabrika aviona na Balkanu); Prva srpska fabrika aeroplana Živojin Rogožarski a.d. osnovana 1924. godine u Beogradu; Fabrika aeroplana i hidroaviona ZMAJ, osnovana 1927. godine u Zemunu, i Aeroplanska radionica Vazduhoplovnog tehničkog zavoda (državna fabrika aviona u Kraljevini Jugoslaviji), osnovana 1927. godine u Kraljevu. Mada je bilo i kooperativnih programa, pre svega sa nemačkim i francuskim kompanijama, proizvodnja je pretežno bila bazirana na sopstvenom razvoju i tehnologiji. Početna proizvodnja sa vrlo skromnim resursima i rezultatima brzo se razvijala, tako da su ove fabrike do početka Drugog svetskog rata ostvarile zavidne rezultate, a pojedini modeli borbenih aviona, posebno onih koji su proizvedeni u kompaniji Rogožarski, imali su kvalitet koji je mogao da se meri sa najboljim avionima te vrste u Evropi.
Rogožarski IK-3. Rogožarski IK-3 je svojevremeno bio jedan od najuspešnijih evropskih borbenih aviona, iz sopstvenog razvoja i proizvodnje.
Paralelno je razvijana prateća industrija, pa je tako u selu Rakovica nadomak Beograda, 1927. osnovana Industrija aeroplanskih motora a.d., koja je već godinu kasnije po sopstvenom razvoju izradila prvi srpski avionski motor sa nazivom „Jupiter“. Usledili su novi modeli (motori tipa K-7, K-9 i N.O.-14), koji su u jednom trenutku dostigli takav kvalitet da ih je francuska industrija vazduhoplova uvozila za svoju proizvodnju vazduhoplova. Inače, u Rakovici je 1940. godine proizveden prvi kamion u Srbiji pod nazivom Praga RN-8. Mada je proizvodnja vazduhoplova realizovana u privatnim preduzećima, razvoj vazduhoplovne industrije koordinisali su državni regulatorni organi, kao što potvrđuje i dokument „Memoar o organizaciji vazduhoplovstva u Kraljevstvu Srba, Hrvata i Slovenaca“, kojeg je izradio general i pilot Milan Uzelac.
U domenu proizvodnih tehnologija odvijaju se i značajne aktivnosti na izgradnji proizvodnih postrojenja i industrijske proizvodnje mašina alatki i alata. Prvi strug u Srbiji proizveden je u Adi 1921. godine, a proizvodnja alatnih mašina odvijala se u Kikindi u okviru Livnice željeza i tempera.
Iako je Vojnotehnički zavod u Kragujevcu tokom Prvog svetskog rata usled razaranja izgubio više od 70% kapaciteta, Drugi svetski rat je dočekao kao evropski gigant sa 12.000 zaposlenih i 10.000 mašina.
Prva fabrika robota
Po završetku Drugog svetskog rata pa sve do 1990. godine industrijski razvoj je bio vrlo intenzivan i sve raznovrsniji. Industrija je razvijana u kontekstu planske privrede po sektorima i regionima, fokusirajući se na uvođenje i osvajanje novih tehnologija. U tom periodu izgrađena je moćna industrija poljoprivrednih mašina, automobilska industrija, elektronska industrija sa proizvodnjom kompjutera po sopstvenom razvoju (neki od razvijenih kompjutera su čak plasirani kao izvozni proizvodi), hemijska industrija, industrija građevinskih mašina, prehrambena industrija, vojna industrija i slično. Industrija Srbije je 1990. godine zapošljavala preko milion industrijskih radnika, a iz nje je dolazio svaki treći dinar BDP-a.
U posleratnom periodu širom nekadašnje SFRJ podizane su fabrike koje su kao osnovni proizvodni program imale proizvodnju alatnih mašina i alata. Najveći broj tih fabrika bio je lociran u Srbiji, sledeći tradiciju mašinstva i proizvodnih tehnologija sistematski razvijanih u prethodnom periodu. Vrhunac ovog razvoja dostiže se osamdesetih godina.
Prema statistici koju je vodio „Mašinosavez“, industrija alatnih mašina Jugoslavije sedamdesetih godina prošlog veka je bila na 14. a osamdesetih na 12. mestu u svetu po obimu proizvodnje, beležeći prosečnu godišnju stopu rasta od preko 20%. Na primer, u 1981. godini proizvedeno je 17.000 komada, odnosno 43.000 tona ove opreme, sa vrednošću od 270 miliona američkih dolara. Jugoslovenska industrija alatnih mašina je tada zapošljavala 16.000 radnika u 30 preduzeća, odnosno 530 radnika prosečno po preduzeću. Od ukupne proizvodnje, 89% su činile univerzalne mašine a 11% mašine proizvedene po specijalnim zahtevima kupaca, najčešće za oblast motorne i automobilske industrije kao i za industriju poljoprivrednih i građevinskih mašina, industriju ležajeva, hidraulike, pneumatike i alata. Prosečan izvoz je u tom periodu iznosio oko 35%, a od ukupnog izvoza 79% je plasirano na istočno tržište, najviše u Sovjetskom Savezu, 13% na zapadnom i 8% na tržištu nerazvijenih zemalja. U cilju razvoja tržišta, jugoslovenski proizvođači su osnovali svoja trgovinska predstavništva u zapadnoj Nemačkoj, Meksiku i Kanadi.
U ovom periodu, u Srbiji je 14 preduzeća u svom proizvodnom programu imalo alatne mašine, a jedno od najreprezentativnijih je svakako Industrija mašina Ivo Lola Ribar, osnovano 1948. na ledini u selu Železnik na periferiji Beograda, kao fabrika Teških mašina alatljika, podignuta u omladinskim radnim akcijama. Početkom šezdesetih godina, počinju da se uvode specijalne mašine po licenci francuske kompanije „Renault“ i grade transfer linije za potrebe domaće automobilske industrije i industrije poljoprivrednih mašina, kao i za izvoz – pre svega u zemlje istočnog bloka. Sredinom sedamdesetih, uz proizvodnju mehaničkih sistema, uvodi se i sopstvena proizvodnja digitalnih upravljačkih sistema. Razvoj obradnih centara za obradu glodanjem kulminira krajem osamdesetih godina kada se ove mašine rade za tržište USA, u skladu sa specifičnim zahtevima tog tržišta i masovno izvoze kroz model HMC 500/40, koji je u to vreme bio vrhunska mašina na svetskom nivou, uspešno parirajući nemačkoj i japanskoj tehnologiji u toj oblasti.
U tom periodu se razvijaju prvi industrijski roboti, i to po sopstvenoj dokumentaciji. Prvi robot antropomorfne konfiguracije, ILROT 5z, proizveden je 1980. godine, a razvoj robotike je kulminirao krajem osamdesetih godina serijom antropomorfnih robota nosivosti 50 i 80kg, namenjenih prvenstveno tačkastom zavarivanju u automobilskoj industriji. Program robota je 1990. godine izmešten u posebnu fabriku, LOLA Roboti, i to je praktično bila prva fabrika specijalizovana za projektovanje i proizvodnju robota u Srbiji namenjenih automatizaciji industrijskih proizvodnih procesa.
Od lidera do katanca
U tehnološkom smislu, razvoj Industrije mašina Ivo Lola Ribar kulminira stvaranjem kompleksa LOLA instituta, kao razvojno-istraživačke baze za domen proizvodnih tehnologija, što ovoj kompanije obezbeđuje poziciju regionalnog lidera u proizvodnji alatnih mašina, robota i fleksibilnih proizvodnih sistema. Krajem osamdesetih godina obim proizvodnje na godišnjem nivou premašivao je 200 miliona dolara, a preko 70% ukupne proizvodnje je bilo namenjeno izvozu. Paralelno sa aktivnostima u industriji, sistematski su razvijani i akademsko obrazovanje inženjera i razvojna istraživanja. Sedamdesetih godina informacione tehnologije kao inženjersko sredstvo i predmet izučavanja postaju sastavni deo gotovo svih predmeta u oblasti proizvodnog mašinstva, a 1980. formiran je Centar za nove tehnologije (CeNT). Osamdesetih godina na smeru za proizvodno mašinstvo Mašinskog fakulteta u Beogradu godišnje je upisivano oko 100 studenata, a od 1966. do 1990. godine magistriralo je 79 kandidata i odbranjene 42 doktorske disertacije na temu mašina alatki, alata, robotike i proizvodnih tehnologija.
Nakon 1990. godine, ako za primer uzmemo samo oblast proizvodnih tehnologija, stanje je takvo da proizvodnja mašina alatki u Srbiji praktično više ne postoji. Sva društvena preduzeća koja su decenijama razvijana i specijalizovana u ovom segmentu su privatizovana ili likvidirana. Novi vlasnici su napustili stare proizvodne programe i uveli nove, koji se po pravilu odnose na prostu manufakturu metalnih konstrukcija, razarajući tako intelektualni kapital sistematski stvaran u prethodnom, gotovo poluvekovnom periodu. Možda je u prilog ove tvrdnje najilustrativniji primer Industrije mašina Ivo Lola Ribar, koja je privatizacionim procesom rasparčana i prodata većem broju vlasnika, nepoznatih u oblasti proizvodnih tehnologija. Program fabrike alatnih mašina je zamenjen programom usluga fabrikacije zavarenih kostrukcija (novi vlasnik slovenačka kompanija „Montavar“), fabrika LOLA Roboti je likvidirana, a LOLA Institut formalno egzistira i izdržava se uglavnom od rentiranja nekad ekskluzivnog prostora u Košutnjaku. „Mašinosavez“ kao institucija više ne postoji, a Privredna komora Srbije nema valjane izveštaje o aktivnostima u proizvodnji mašina alatki i alata.
Napomena: Detalji izneti u ovom tekstu su daleko od sveobuhvatnog prikaza evolucije industrijskog sistema Srbije. Tekst je prilagodjen profilu BiF časopisa i kao takav predstavlja kolaž epizoda bitnih za sticanje opšteg utiska o jednom kompleksnom procesu stvaranja industrijskog sistema Srbije koji je trajao preko 150 godina i koji pokazuje kako nam industrijska kultura nije strana, već naprotiv: da kao nacija posedujemo tehničko-tehnološke afinitete i talenat.
Integralni tekst možete pronaći na web portalu NTPS Programa: www.ntp.rs
dr Petar B. Petrović, dipl. maš. ing.,
redovni profesor Mašinskog fakulteta Univerziteta u Beogradu, dopisni član Akademija inženjerskih nauka Srbije i predsednik Odbora za Nacionalne tehnološke platforme
broj 85, mart 2012.