Iz Srbije odlazi sve više žena, kao i sve veći broj visokoobrazovane populacije, a iseljeničko stanovništvo mlađe je u proseku za sedam i po godina od onih koji su ostali u zemlji, što je bitno drugačiji trend od onoga od pre pola veka. Svaki četvrti iseljenik je poreklom iz centralnoistočne Srbije, dok Beograd izrazito prednjači kada je reč o iseljavanju visokoobrazovanih. Stručnjaci predviđaju da će se negativni migracioni saldo Srbije, uz postepeno smanjivanje, nastaviti i naredne decenije.
Sa intenzivnijim povezivanjem sveta, pojavili su se i novi oblici migracija, a aktuelna migrantska kriza dodatno je nametnula utisak u najširoj javnosti da živimo u vreme nove, velike seobe naroda. Stručnjaci za ovu problematiku, pak, ocenjuju da će se posledice takvih trendova tek odraziti na Srbiju, koja već decenijama ima problem sa iseljavanjem velikog broja stanovnika, pri čemu su se menjali motivi za odlazak, krajevi iz kojih se najviše odlazilo i zemlje u kojima se najrađe tražio početak novog života, intenzitet iseljavanja, ali i struktura onih koji odlaze.
Stanovnici su sa ovih prostora intenzivno odlazili u inostranstvo između dva svetska rata, da bi prvih godina po formiranju SFRJ emigracije bile smanjene, kada je država nastojala da ih kontroliše, pa su mnogi ilegalno odlazili iz zemlje. Novi, veliki talas iseljenika započeo je pokretanjem privredne reforme, liberalizacijom izdavanja pasoša, povećanom tražnjom na zapadnoevropskom tržištu rada, i posebno nakon potpisivanja bilateralnih ugovora između Jugoslavije i zemalja Zapadne Evrope o odlasku jugoslovenskih radnika na privremeni rad u inostranstvo, koji je trajao, uz određene oscilacije, od druge polovine šezdesetih pa sve do kraja osamdesetih prošlog veka. Na popisu stanovništva 1971. prvi put je uvedena kategorija „radnik na privremenom radu u inostranstvu“, a deceniju kasnije i „povratnik sa privremenog rada u inostranstvu“.
Izgubljeni u računici
Oni koji su odlazili na taj način tretirani su kao građani Jugoslavije koji su samo privremeno u inostranstvu, iako su desetine hiljada njih obnavljali svoje privremene radne i boravišne dozvole u stranim državama i po više decenija, a neki se nikada nisu vratili. S druge strane, mnoge zemlje u kojima su radili takođe su ih tretirale kao „privremeno prisutne“, što je politički odgovaralo i njima i jugoslovenskim vlastima i dodatno je doprinelo da se veliki broj ljudi „izgubi u računici“.
Na popisu stanovništva 1971. je zabeleženo 204.000 građana Srbije na privremenom radu ili boravku u inostranstvu. Prema popisima 1981. i 1991. godine, takvih je bilo preko 270.000, a 2002. 415.000, odnosno 5,3% ukupnog broja stanovnika, da bi se taj broj smanjio tek 2011. godine, kada je popisom utvrđeno da je iz zemlje otišlo 313.000 ljudi.
Prilikom poređenja ovih brojki, treba imati u vidu i uticaj promena statističkog tretmana emigracionog kontingenta, kao i načina prikupljanja popisnih podatka, napominje dr Goran Penev iz Centra za demografska istraživanja Instituta za društvene nauke. Sve do 1991. godine, oni koji su otišli u inostranstvo i dalje su računati u ukupno stanovništvo zemlje, a od popisa 2002. godine, građani koji su bili van zemlje duže od godinu dana u odnosu na tzv. kritičan momenat popisa, više nisu uključivani u ukupnom stanovništvo Srbije.
Pri tom, podaci o tim pojedincima su prikupljani samo na osnovu izjava članova njihovih porodica, rođaka ili komšija koji su ostali u zemlji, a ne obuhvatom celokupnog stanovništva. Prema procenama koje je pravio Penev, iz Srbije je u međupopisnom periodu 1991-2002 otišlo za oko 75% više ljudi nego što pokazuje zvanična statistika, a prilikom poslednjeg popisa, udeo neobuhvaćenih građana koji borave ili rade u inostranstvu je verovatno bio i veći.
Žene uzele kofere u ruke
Ono oko čega, međutim, nema dileme je preokret u emigracionim trendovima tokom poslednjih nekoliko decenija, budući da više ne odlaze samo mladi i samo muškarci, kao i da se uvećava broj visokoobrazovanih. Među licima na radu ili boravku u inostranstvu su i dalje brojniji pripadnici muškog pola (53% u 2011. godini), mada je razlika u odnosu na broj žena značajno smanjena u odnosu na prethodne decenije. Osim toga, u proseku je iseljeničko stanovništvo mlađe za sedam i po godina od onih koji su ostali u zemlji (34,7 naspram 42,2 godine).
Porast broja žena koje napuštaju Srbiju objašnjava se i činjenicom da one sve više odlaze same, a ne kao članovi iseljeničkih porodica, što je ranije bilo gotovo pravilo. „Do takve promene je došlo usled njihove emancipacije, mogućnosti koje im se sada pružaju na globalnom tržištu rada, s obzirom da žene, u zemlji, ali i u emigraciji, naročito među mlađima, imaju više obrazovanje od muškaraca“, objašnjava Penev.
Šezdesetih i sedemdesetih godina je obrazovna struktura tadašnjih „gastarbajtera“ bila znatno nepovoljnija, a posebno su bili retki visokoobrazovani, što su donekle uslovile i specijalne zabrane koje je država uvodila kako bi sprečila njihov odlazak. Vremenom, taj odnos je počeo da se menja, što potvrđuje i stalno povećanje vrednosti brain-drain indeksa, statističkog indikatora koji najrečitije govori o relativnom intenzitetu odliva mozgova i koji ukazuje da je u 2011. godini među licima s visokim obrazovanjem udeo u inostranstvu bio za 11% veći nego među stanovništvom koje poseduje srednju ili nižu školsku spremu.
Penev napominje da Beograd prednjači u „izvozu mozgova“, budući da je udeo onih koji su otišli a imaju višu i visoko stručnu spremu iznosio 30% u 2002. godini, a 45% u 2011. godini. I na preostalom području Srbije to učešće je sve veće, ali znatno niže nego u glavnom gradu (povećano je sa 6% na 12%). Prema poslednjem popisu od pre šest godina, van Srbije je bilo 41.185 osoba sa tercijarnim obrazovanjem, od kojih je 17.420 bilo iz Beograda.
„Vruće zone“ iseljavanja
U vreme SFRJ, u prvom gastarbajterskom talasu, više se odlazilo iz razvijenih nego nerazvijenijih krajeva, sa izuzetkom nekih tradicionalno iseljeničkih krajeva. Kada je reč o Srbiji, tokom poslednjih pola veka došlo je do nekoliko značajnih promena: iz Vojvodine se odlazi sve manje, a iz centralne Srbije sve više, a iznikla je i jedinstvena „vruća emigraciona zona“ u centralnoistočnom delu zemlje, koju čine uglavnom opštine koje pripadaju Braničevskom, Pomoravskom, Podunavskom i Borskom okrugu.
„U toj oblasti se iseljavanje povećavalo i u periodima kada se ono smanjivalo u drugim delovima zemlje. Tome su doprinele jake migrantske mreže koje su se godinama razvijale i koje su, kasnije, omogućavale odlazak celih porodica, bližih i daljih rođaka, prijatelja. Iako se radi o relativno malom populacionom području, prema podacima Popisa iz 2011, svaki četvrti iseljenik iz Srbije je poreklom s tog prostora“, ističe Penev.
Ipak, aktuelna ekonomska i politička situacija dovele su do toga da je od celokupnog ex-YU prostora, Kosovo teritorija sa koje se u ovom trenutku najviše emigrira, i to pretežno put Švajcarske, kao već tradicionalne destinacije albanskog stanovništva. Slična situacija je i u Sandžaku, odakle muslimansko stanovništvo odlazi najviše ka Nemačkoj, Turskoj ali i Bosni i Hercegovini.
Nemačka je, inače, godinama bila zemlja u koju su građani Srbije najviše odlazili, da bi na poslednjem popisu pala na drugu poziciju, iza Austrije, dok je na trećoj Švajcarska, a na četvrtoj Italija. Na spisku top destinacija su se pojavile i nove zemlje, kao npr. Mađarska i Rusija.
Više od šljive, manje od njive
Kada su u pitanju projekcije o demografskim kretanjima u budućnosti, Goran Penev objašnjava da se na osnovu različitih parametara uvek pravi više scenarija, ali da sve varijante ukazuju da će se broj stanovnika smanjivati, a povećavati broj i udeo starih. „To, međutim, ne znači da će svi Srbi ‘stati pod jednu šljivu’, niti da će nas ‘pregaziti stanovnici druge nacionalnosti’, kao što se često navodi u pojedinim medijima“, ističe Penev.
Ono što može da se prognozira jeste da će se negativni migracioni saldo, uz postepeno smanjivanje, nastaviti i tokom naredne decenije, kaže Penev. U izvesnoj meri će se promeniti i struktura stanovništva, kao što se dešavalo mnogo puta u istoriji. Ukoliko bi se situacija u regionu dugotrajnije stabilizovala, a Srbija zabeležila intenzivniji ekonomski rast i znatno bolji kvalitet života, za očekivati je da i naša zemlja postane privlačnija za migrante iz Afrike i Azije, posebno sa Bliskog, ali i Dalekog Istoka, ne samo kao tranzitno, već i kao trajno odredište za život.