Iako je nacionalizacija omogućila brzu industrijalizaciju i stvaranje socijalističke ekonomije, ostavila je trajne posledice po društvo
Dana 6. decembra 1946. godine, Skupština Federativne Narodne Republike Jugoslavije donela je Zakon o nacionalizaciji, kojim su veća privatna preduzeća prešla u državne ruke. Ovaj zakon označio je kraj privatnog preduzetništva na velikoj skali i uvođenje socijalističke ekonomije, čime je Jugoslavija u potpunosti raskrstila sa dotadašnjim kapitalističkim sistemom.
Kraj privatnog kapitala
Pre donošenja zakona, privreda Jugoslavije bila je značajno oslonjena na strani kapital, koji je u industriji i rudarstvu činio čak 50 odsto ukupnog vlasništva. Nacionalizacija iz 1946. godine zahvatila je industriju, rudnike, banke, trgovačka preduzeća i druga značajna privredna dobra, obuhvativši ukupno 42 privredne grane. Ovaj potez pravdan je ideološkim načelima i potrebom za rekonstrukcijom zemlje posle razaranja u Drugom svetskom ratu.
Duboke društvene i ekonomske promene u posleratnoj Jugoslaviji odvijale su se u dve faze. Prva faza bila je obeležena konfiskacijom, koja je podrazumevala oduzimanje imovine osuđenih lica bez ikakve naknade. Druga faza započela je u decembru 1946. godine uvođenjem nacionalizacije, kada su preduzeća, zemljišta i druga značajna imovina prelazili u vlasništvo države.
Prvi talas nacionalizacije
Nacionalizacija je bila deo šireg plana transformacije jugoslovenskog društva. Već 1945. godine donet je Zakon o agrarnoj reformi i kolonizaciji, kojim su od privatnih vlasnika oduzimane velike površine poljoprivrednog i šumskog zemljišta. Time su, pored domaćih vlasnika, na udaru bili i strani investitori, crkve, manastiri i zadružne organizacije.
Donošenjem Zakona o nacionalizaciji 1946. godine, proces je dodatno intenziviran. Sva veća preduzeća postala su državna svojina, čime je formirana osnova za centralno planiranje privrede.
Drugi talas i kraj privatnog vlasništva
Drugi talas nacionalizacije dogodio se 1958. godine, kada su u državne ruke prešli stanovi, privatne zgrade i građevinsko zemljište koji su premašivali zakonski maksimum. Time je dodatno sužen prostor za privatnu inicijativu, a imovina pojedinaca i pravnih lica postala je gotovo u potpunosti podređena državnoj kontroli.
Na udaru i „saveznici“
Kada je 7. decembra 1946. godine donet Zakon o nacionalizaciji, njegove odredbe nisu se odnosile samo na domaća preduzeća, već su zahvatile i strani kapital, koji je pre rata činio značajan deo industrije i rudarstva u Jugoslaviji. Ipak, oduzimanje strane imovine počelo je i pre donošenja zakona, kroz mere usmerene protiv okupatora i njihovih saradnika, što je u nekim slučajevima pogodilo i imovinu savezničkih država.
Jedan od paradoksalnih primera bila je Čehoslovačka. Pošto je tokom 1939. godine dospela pod nemačku okupaciju, mnoga čehoslovačka preduzeća su preuzeli Nemci, uključujući njihove filijale u Jugoslaviji. Posleratni jugoslovenski propisi tretirali su tu imovinu kao nemačku i oduzimali je, što je izazvalo protivljenje stranih država. Čehoslovačka je, na primer, povukla svog prvog ambasadora iz Beograda nakon njegovih protesta zbog oduzimanja imovine čehoslovačkih vlasnika 1944. i 1945. godine.
Posledice nacionalizacije
Iako je nacionalizacija omogućila brzu industrijalizaciju i stvaranje socijalističke ekonomije, ostavila je trajne posledice po društvo. Mnogi nekadašnji vlasnici ostali su bez ikakvog obeštećenja, a strani kapital, koji je pre rata imao značajnu ulogu u razvoju privrede, potpuno je nestao iz Jugoslavije. Državna preduzeća postala su nosioci ekonomije, ali su se tokom decenija suočila sa problemima neefikasnosti i prekomerne centralizacije.
Mač revolucije
Nacionalizacija u Jugoslaviji imala je višestruki značaj i bila je ključna za sprovođenje društvenih promena. Pre svega, ona je predstavljala pravni osnov za ukidanje kapitalističke klase i prevazilaženje kapitalističkih odnosa proizvodnje. Iako nije nužno vodila ka socijalizmu, nacionalizacija je bila revolucionarna mera jer je sigurno vodila udaljavanju od kapitalizma.
Prvo, nacionalizacija je bila izraz nastojanja revolucionarne vlade da promeni društveni sistem iz korena. Time je kapitalistička klasa, ostavši bez privatnog kapitala, prestala da postoji kao društvena kategorija. Drugo, ona je bila pretpostavka za stvaranje novog ekonomskog sistema, koji je činio osnovu za uspostavljanje drugačijeg društvenog poretka. Treće, nacionalizacija je bila ideološko-politički program novog režima, koji je težio revolucionarnim promenama u društvu.
Nasleđe nacionalizacije
Danas, skoro osam decenija kasnije, posledice nacionalizacije i dalje su vidljive. Pitanja restitucije imovine, obeštećenja bivših vlasnika i revitalizacija privrede i dalje su aktuelne teme. Proces nacionalizacije ostaje jedno od najznačajnijih poglavlja jugoslovenske istorije, simbolizujući prelazak iz jednog društveno-ekonomskog sistema u drugi.
Zakon o nacionalizaciji iz 1946. godine zauvek je promenio privredu Jugoslavije, ali i oblikovao sudbine hiljada ljudi čija je imovina prešla u državne ruke.
Izvor: 24sedam.rs
Foto: Pixabay