Svaki grad ima svoj klimatski otisak i od svakog grada se očekuje da napravi sopstvenu strategiju održivosti, po svojoj meri. Ipak, neki uspešni primeri saradnje nauke i gradskih uprava mogli bi postati realnost i u gradovima Zapadnog Balkana, posebno u Beogradu, poručuje dr Vladimir Janković.
Sa populacijom koja prevazilazi 60% svetskog stanovništva, savremeni gradovi „proizvode“ vremenske prilike sa značajnim posledicama po zdravlje i ukupan kvalitet svakodnevnog života. Noćne vrednosti gradskih temeperatura redovno su za nekoliko stepeni više u odnosu na okolinu, a olujne bujice u gradskim i prigradskim naseljima često postaju elementarne nepogode, prouzrokujući ljudske žrtve i materijalnu štetu. Ovakvi problemi su sve veća briga gradskih i državnih vlasti, posebno u kontekstu globalnih klimatskih promena. Zato se usled realnih opasnosti od povećanih padavina, rasta temperature, poplava, rastućeg nivoa mora i erozije, sve više preduzimaju društvene i tehnološke inovacije koje bi gradovima dale vremena da se prilagode predviđenim rizicima. Mnogi gradovi razvili su sopstvene klimatske strategije, a mnogi su postali članovi nacionalnih i transnacionalnih mreža saradnje, kako bi se, između ostalog, razmenjivale i najbolje prakse u rešavanju posledica klimatskih promena, navodi se u studiji „Smernice za adaptacije na klimatske promene“, čiji je autor dr Vladimir Janković sa beogradskog Instituta za filozofiju i društvenu teoriju i predavač na Mančesterskom univerzitetu.
Iako su pomenute aktivnosti naročito primetne u poslednje dve decenije, o gradskoj klimi se razmišljalo još krajem 18.veka, kada su, naučnici i medicinari, po prvi put počeli da postavljaju pitanje uticaja industrijalizacije i urbanizacije na kvalitet života i zdravstvene uslove gradske sredine. Ovakva istraživanja postaju rutinska početkom 20. veka i utemeljuju novu oblast – urbanu meteorologiju. Doprinos ovih studija su i otkrića da intenzitet veštački izazvanih promena u gradskoj atmosferi zavisi od mnoštva elemenata: počev od geografskog položaja gradskog jezgra i satelitskih industrija, preko privrednih grana koje preovlađuju u regionu, do arhitektonskih rešenja, planiranja grada i socijalne strukture stanovništva.
Već od sedamdesetih godina prošlog veka vlasti su mogle da računaju na korišćenje sve kvalitetnijih znanja o gradskim meteorologijama, a niz numeričkih i empirijskih modela omogućio je razumevanje procesa koji stvaraju hidrometeorološke anomalije u gradskim uslovima. Istovremeno, ističe autor, raste interes za primenu naučnih saznanja u pronalaženju adekvatnih odgovara na najvažnija pitanja: da li je i kako moguće smanjiti zagađenost, toplotno ostrvo, poplave, buku, a omogućiti provetravanje, ozelenjavanje i dekarbonizaciju?
Štutgart ispred svih
U poslednjih pola veka mnogi svetski gradovi su radili na ovoj problematici, a naročito se isticala potreba da se u planiranju izgradnje i regeneracije gradova povede računa o efektima koje novi urbani kompleksi – od zgrada, preko saobraćajnica i parkinga, do tržnih centara – imaju na lokalne klimatske trendove. Došlo se do saznanja da urbanizacijom izazvane klimatske promene zavise od više faktora: veličine i položaja grada, geometrije ulica, kretanja vozila, visine zgrada, položaja parkova i vodenih površina, industrijskih kompleksa i disperzije zagađenja.
Ovi problemi usložnjavaju se činjenicom da se gradovi nalaze u različitim klimatskim zonama, sa različitim sezonskim varijacijama i preovlađujućim vetrovima, na različitim stupnjevima ekonomskog razvoja, i da funkcionišu u različitim sistemima ekološke svesti i zakona. Zato je razumljivo da ne postoji obrazac primene naučnih znanja koji bi bio jednoobrazno primenjiv za sve, pa čak ni za većinu svetskih gradova, objašnjava autor. Svaki grad ima svoj klimatski otisak i od svakog grada se očekuje da napravi sopstvenu strategiju održivosti, po svojoj meri.
No, iskustva drugih su veoma korisna, a među uspešnim primerima posebno je vredan pažnje Štutgart, kao jedan od retkih gradova u svetu koji je u svojoj gradskoj upravi zapošljavao tim urbanista – meteorologa, još od Drugog svetskog rata. Gradske vlasti su pažnju usmerile prvenstveno na razmeštanja fabrika („Porše”, „Mercedes–Benc”), na racionalno planiranje novih stambenih oblasti, ograničavanje visine zgrada u centru, širenje ulica, i određivanje razmaka između zgrada. Ovi elementi polako su se našli i u zakonima i u regulativama gradnje, a gradskim meteorolozima naloženo je da nastave sa intenzivnim merenjima i kontrolom kvaliteta životne sredine. „Naročita važnost data je pokušaju da se grad ne „zatvori” za gravitacijska
strujanja hladnog vazduha sa brda ka centru, do kojih dolazi u toku letnjih meseci, a koja obezbeđuju ublažavanje toplotnog ostrva. Iako su se ove arterije svežeg vazduha nalazile na lokacijama atraktivnim za preduzimače, gradske vlasti su argumentovano uspele da ih ostave netaknutim i obezbede „disanje„ centra. Štutgart je u tom pogledu svetao primer moći gradske uprave da se racionalnim planiranjem sačuvaju najveće vrednosti grada – zdravlje, komfor i čistoća gradske sredine“, ocenjuje Janković.
Alijansa belih krovova
Osim Štutgarta, u toku prošle decenije, slične i nove ideje u cilju ublažavanja gradskih klimatskih anomalija ponuđene su u više gradova. U Minhenu, u istočnom delu grada Meseštat Rim (Messestadt Riem), novo naselje niklo je iz planova koji su svesno uključili klimatske elemente. Koristeći statističku analizu preovlađujućih vetrova – takozvanu „ružu vetra” – urbanisti, gradski oci i arhitekti ostvarili su plan koji obezbeđuje nesmetano strujanje vetra iz pravca severoistoka i tako obezbeđuje „ventilaciju” novog dela grada. Za tu svrhu pejzažni
arhitekti obezbedili su zeleni koridor širine oko 400 metara koji omogućava dotok svežeg vazduha u parkove i blokove naselja. Janković objašnjava da je orijentacija tog koridora definisana pravcem slabijih vetrova, a ne najčešćih, jer se slabija strujanja obično povezuju sa povećanim zagađenjem.
Jedna od skorašnjih studija, koja je imala za cilj da proceni koje se strategije mogu najuspešnije primeniti na ublažavanje toplotnog ostrva u gradu Njujorku, sadrži zaključke od kojih se mnogi primenjivi i u drugim gradovima sa sličnim problemima i opštim klimatološkim uslovima. Autori su predložili korišćenje numeričkih modela u kombinaciji sa osmotrenim meteorološkim, satelitskim i GIS podacima kako bi odredili koja od tri ponuđena rešenja za ublažavanja toplotnog ostrva (gradsko drveće, živi krovovi i svetle površine) imaju najveće šanse za uspeh. Rezultati modeliranja pokazali su da se najveće vrednosti hlađenja obezbeđuju stvaranjem belih površina na svim objektima koji su sada obojeni tamnim bojama. U Njujorku je moguće obeliti oko 64% površina, a samo 17% površina može da primi nove sadnice.
Kao rezultat ovih saznanja, formirana je tzv. „Alijansa belih krovova”, koja promoviše tri ključne stavke. Prvo, beljenje tamnih površina u zgradama smanjuje potrošnju energije i do 20%, a u objektima koji nisu klimatizovani može spustiti temperaturu i za tri stepena. Drugo, masovnim bojenjem u belo i gradska temperatura se snižava za do tri stepena, šti utiče i na smanjivanje formiranja smoga na višim temperaturama. I kao treće, globalno bojenje krovova u belo ima efekat hlađenja jednak smanjenju emisije gasova za oko 44 miliona tona ugljen-dioksida godišnje. Pretpostavljajući da prosečan automobil emituje oko četiri tone ugljen-dioksida godišnje, ove uštede ekvivalentne su uklanjanju oko jedne milijarde automobila za 11 godina.
Među inicijativama je i program zelenih zgrada koji je pokrenuo američki grad Ostin sa ciljem da se olakša izgradnja održivih objekata. Berlin je usvojio plan izgradnje nisko-ugljeničnih zgrada koje odmah ostvaruju uštede u potrošnji energije. San Francisko je grad sa najvećim sistemom solarnih panela. Oslo koristi 10.000 inteligentnih uličnih sijalica koje štede oko 1.400 tona ugljen-dioksida i smanjuju potrošnju električne energije za transportne potrebe za oko 70%. Ovakvih primera ima još, a ono što je prema mišljenju Jankovića najvažnije je da bi veliki broj njih mogao da se primeni i u gradovima Zapadnog Balkana, posebno u Beogradu. Jedna od motivacija gradskih vlasti da investiraju u ovakve programe je sto “zeleni’ gradovi privlače globalni i regionalni kapital i ljude.
Zorica Žarković
broj 91, oktobar 2012.