U traganju za odgovorima kako istovremeno biti svoj i prepoznavati se u susedima, evropskom i univerzalnom kulturnom kodu, jedan od puteva vodi u Etnografski muzej u Beogradu, u kome je u toku izložba „Čija je ovo kapa?“, koja prikazuje zlatovezna oglavlja u ženskoj nošnji panonskih Srba u 19. i prvoj polovini 20. veka.
Pored lepote detalja vezenih zlatnom niti, njihova simbolika upućuje na vizantijske, staroslovenske i neke još drevnije izvore koji, poput drveta života ili „svevidećeg“ oka, predstavljaju univerzalnu simboličku matricu. Istovremeno, na prikazanim ženskim pokrivalima za glavu evidentan je i uticaj evropskog baroka. To je bio i razlog da se ne ograničavam na područje Vojvodine, već da izložbom obuhvatim celo panonsko područje i umesto administrativnih granica, vežem se za određeni istorijski period.
Prikazujući šta su žene nosile i izrađivale tokom 19. i početkom 20. veka, i, ujedno, podsećanjem na događaje i ličnosti značajne za kulturu i istoriju Srba, cilj izložbe je da javnost bolje upozna sa našom tradicionalnom kulturom, sopstvenim slovenskim, ali i evropskim kulturnim identitetom. Otuda i naziv „Čija je ovo kapa?“ Ona je naša i treba da je prepoznajemo, ali neke njene odlike su zajedničke tradicijama drugih naroda na panonskom području. Stoga je izložba realizovana u saradnji sa novosadskim Muzejom Vojvodine i Muzejom Srema iz Sremske Mitrovice, a među prikazanim muzejskim predmetima su i oni iz susednih država – Hrvatske, Rumunije i Mađarske“.
Srpkinje ’’teraju modu’’
Da bi savremeni posetioci bolje razumeli poruke izložbenih predmeta, naša sagovornica podseća da se život svakog člana tradicionalnog patrijarhalnog društva odvija prema utvrđenim pravilima, a jedno od njih je da pojedinac bude jasno označen. To se najočiglednije postizalo odećom, pa je narodna nošnja ukazivala na etničku, starosnu i statusnu pripadnost pojedinca i imala važnu ulogu u nekim ritualnim radnjama. I pored etničkih specifičnosti, narodi na južnom području Panonske nizije – slovenskog, ugarskog, romanskog i germanskog porekla, usled sličnih geografskih i društvenih okolnosti, delili su i mnoge zajedničke karakteristike u odevnoj kulturi, koje u 19. i 20. veku imaju značajno evropsko obeležje.
Zapisi iz tog vremena o odevanju Srpkinja u banatskim, bačkim, sremskim, slavonskim i baranjskim selima, pored informacija o izgledu odeće i njenoj nameni u različitim prilikama, sadrže i kritičke osvrte autora. Naime, srpskim ženama se zameralo da previše novca i vremena troše na odevanje i preporučivalo da se ugledaju na pripadnice nekih drugih naroda, a nemački putopisci su još u 18. veku primetili da se devojke iz viših staleža oblače po bečkoj modi. Ipak, mnogi detalji jasno su ukazivali na nacionalno i statusno obeležje, a u ženskoj nošnji je to, naročito u svečanim prilikama, bilo pokrivalo za glavu – oglavlje. Naziv potiče od srednjovekovne reči oglavje i označava sve vrste ženskih pokrivala za glavu – ubrađaje, marame i kape.
Pravila za udate
Naša sagovrnica objašnjava da prema pravilima patrijarhalnog slovenskog društva, udate žene nisu smele javno da se pojavljuju gologlave. Ubrađaj predstavlja tanko, gotovo prozirno pamučno platno bele boje, a neki istraživači smatraju da je ubrađivanje Srpkinja posledica zabrane iz doba turske vladavine da žene javno pokazuju lice, dok drugi nošenje takvih oglavlja dovode u vezu sa evropskim modnim kostimom i crkvenim propisima. U odevnoj kulturi Srpkinja panonskog prostora, ovaj običaj se tumači poreklom stanovništva i srednjovekovnim srpskim kulturnim nasleđem, oživljenim idejama romantizma. Ubrađaj je, osim zlatnovezom, ukrašavan čipkom i belim vezom, a za razliku od marama i kapa, nosile su ga i mlađe i starije žene.
Ipak, marame su, kao nijedan drugi odevni predmet, bile obeležje ženskog pola. Sama reč, kao i predmet persijskog su porekla, a kao atribut žene marama je, u različitim oblicima, odomaćena u gotovo svim evropskim kulturama. Marame južnog panononskog područja regionalno se razlikuju po veličini, stilizaciji formalnih elemanata, ukrašavanju ivica i nazivu, a zavisno od kraja, marama je na glavi oblikovana na različite načine. Ona je ženu u srpskom tradicionalnom društvu pratila od udaje do kraja života, a bogato ukrašene marame za posebne prilike žena nije mogla da veže sama, već su joj pomagale jetrva ili drugarica.
I kapa u seoskoj nošnji Srpkinja sa panonskog područja ima brojne tipove i varijante. U 19. i početkom 20. veka razlikuju se tri vrste zlatom vezenih kapa. Najstarija i najrasprostranjenija bila je džega, izrađivana od svile i atlasa raznih boja, a najviše su nošene dvodelne džege, koje su imale dodatak lastolikog, srcolikog ili romboidnog oblika. Drugu vrstu predstavljala je mladina kapa, sa prepoznatljivim dugim trakama na donjoj ivici, koja je izrađivana od svile ili svilenog brokata, a koju je mlada na dan venčanja dobijala na dar od svekra ili svekrve. Treća vrsta je zlatom vezena kapa preuzeta iz evropske mode 18. veka, različitih oblika sa karakterističnim lokalnim obeležjem.
Kata Zlatarica
Ubrađaji, marame i kape bili su proizvod kućne radinosti. Izrađivale su ih nadarene žene, a prema dostupnoj dokumentaciji, najčuvenija po izradi zlatom vezenih kapa i marama bila je Kata Lončarević, zvana Kata Zlatarica, koja je živela i radila u Melencima krajem 19. veka. U isto vreme, u sremskom selu Martinci radili su Vata Tintarević i njen muž Milan, a u južnom Banatu, u Staparu je po izradi zlatnih kapa tridesetih godina 20. veka bila poznata Mrkuša, „kojoj se pravog imena i prezimena u selu niko ne seća“. Sačuvani su i zapisi o veštim zanatlijkama iz Sombora, Dalja i drugih panonskih mesta, kao i podaci da je rad na marami trajao od šest do deset dana, a njena cena iznosila 18 forinti. Skromnije marame, sa manje veza, koštale su od 8 do 12 forinti, a prema količini veza koji se poručivao, sudilo se i o bogatstvu porodice.
Iako je kapa, kao deo nošnje, trebala pre svega da označi etničku pripadnost žene koja je nosi, ona je istovremeno bila posrednik u preplitanju različitih kultura. Uprkos činjenici da je istorija zajedničkog života panonskih naroda tragična i surova, naša sagovornica ističe da „brojni primeri svedoče o nacionalnoj i kulturnoj toleranciji i uvažavanju u svakodnevnom životu“. Jedan od njih je i podatak da su u važnim prilikama, u nedostatku sopstvene, korišćene nošnje suseda, pa su, tako, u nekim selima u Banatu, Srpkinje koristile nošnju Rumunki, a u slavonskim je pozajmljivale od Hrvatica.
class=“nadnaslov“ style=“text-align: right;“>Novembar 2006.
Zorica Žarković