Obrazovanje je glavni mehanizam generacijske reprodukcije siromaštva, budući da najveći broj dece u Srbiji koja ne nastavljaju školovanje nakon osmogodišnje diplome ili upisuju niže obrazovne profile potiče iz siromašnih porodica u kojima roditelji imaju najniže kvalifikacije.
Da dostupnost obrazovanja nije samo zgodna fraza za predizborne kampanje, već suštinski uslov za dugoročno rešavanje problema siromaštva pokazuje i najnovije istraživanje o uticaju socioekonomskog statusa porodice i demografskih faktora na postignuća dece u školovanju. Rezultati su objavljeni krajem marta ove godine, kao deo projekta „Analiza karakteristika siromaštva u Srbiji“, čiju realizaciju su podržali Tim potpredsenika Vlade Srbije za implementaciju Strategije za smanjenje siromaštva, Ministarstvo nauke i tehnološkog razvoja i Republički zavod za statistiku.
Istraživanje je urađeno na uzorku 1021 ispitanika u Srbiji uzrasta od 15 do 19 godina, a odluku da se analizom obuhvati segment srednjeg obrazovanja autori Ivan Rajković, Biljana Stanković i Kristina Stojanović objašnjavaju činjenicom da je ono, za razliku od osnovnog obrazovanja koje je obavezno, daleko izloženije uticaju demografskih karakteristika. Istovremeno, srednje obrazovanje je uslov za sticanje minimuma kvalifikacija čiji se nedostatak ocenjuje kao glavni uzrok nezaposlenosti, što potvrđuje i Anketa o životnom standardu 2002/2007 Republičkog zavoda za statistiku, prema kojoj završena srednja škola više nego dvostruko smanjuje rizik od siromaštva.
Istraživanje potvrđuje ranije nalaze da se većina srednjoškolske omladine u Srbiji (55,1%) opredeljuje za četvorogodišnju stručnu školu, petina za pohađanje škola sa nižim stepenom kvalifikacija, dok se svega 17,4% opredeljuje za gimnaziju. U ukupnom uzorku 51,2% čine devojke, od kojih 6,9% ne upisuje srednju školu naspram 8,4% mladića. Devojke generalno pokazuju veće interesovanje za više nivoe obrazovanja budući da tek 14,5% upisuje niže obrazovne profile, koje pak pohađa četvrtina muške omladine, gotovo dve trećine devojaka se opredeljuje za srednje stručne i umetničke škole naspram 51% mladića, a 19,5 % pohađa gimnaziju, koju bira 15,3% muške srednjoškolske populacije.
Razlike
Međutim, više od trećine dece srednjoškolskog uzrasta iz domaćinstava sa potrošnjom ispod linije siromaštva ne pohađa srednju školu, dok je takvih šest puta manje u ostatku populacije. Deca iz siromašnih porodica se češće opredeljuju i za škole sa nižim obrazovnim profilima (28,4% naspram 19,2% ostatka populacije), trećina pohađa četvorogodišnju stručnu školu, a tek 4,5% gimnaziju, za koju se opredeljuje više od trećine dece iz najbogatijih porodica. Četvorogodišnja stručna ili umetnička škola je najčešći izbor i u svim regionima u Srbiji, a niži profili obrazovanja su sa više od četvrtine srednjoškolske populacije najzastupljeniji u zapadnoj Srbiji i Vojvodini, što se donekle objašnjava i dominacijom zemljoradničkih domaćinstava u ovim regionima. Za razliku od njih, srednjoškolci u Beogradu se dvostruko češće opredeljuju za gimnazije, ali nov i šokantan podatak u ovom istraživanju, koji prema autorima zahteva dalje analize, je da među najsiromašnijim žiteljima glavnog grada čak 40% mladih ne upisuje srednju školu!
Kada su u pitanju ekonomski najnerazvijenija, devastirana i demografski najugroženija područja, nalazi pokazuju izražene suprotnosti: najveći broj mladih se opredeljuje ili za niže obrazovne profile, ili za gimnazije i nastavak fakultetskog školovanja, što se tumači željom da se obezbedi zaposlenje u razvijenijim sredinama. Kada se porede ruralne i urbane sredine, rezultati ukazuju da mladi iz ruralnih naselja u većoj meri (24,5%) upisuju niže profile obrazovanja, dok je takvih u gradovima 15,8%, gde je i opredeljivanje za gimnaziju tri puta češće.
Rizik odustajanja od daljeg školovanja nakon obaveznog veoma je izražen među mladima iz mnogoljudnih domaćinstava, posebno onih sa većim brojem dece mlađe od 19 godina. O tome svedoče i nalazi da 28% mladih iz porodica sa četvoro dece mlađe od 19 godina ne pohađaju srednju školu, dok je takvih 88,9% u domaćinstvima sa petoro i više dece. Međutim, dobijeni razultati pokazuju da među onima koji pohađaju srednje obrazovanje ovaj faktor ne utiče bitnije kada je u pitanju izbor srednje škole. Sličan zaključak proizilazi i iz nalaza o uticaju potrošnje domaćinstva na kulturne sadržaje, koji iako generalno potvrđuju vezu između izdvajanja za kulturne aktivnosti i opredeljivanja dece za vrstu škole, ukazuju da na stepen obrazovanja mladih veći uticaj imaju vrednosti koje se neguju u porodici. Ovakav nalaz posredno ukazuje na socijalna raslojavanja u tranziciji i osiromašenje srednje klase, koja uprkos manjim materijalnim mogućnostima i dalje u vaspitanju visoko vrednuje značaj obrazovanja i opšte kulture.
Najugroženiji
Među najindikativnijim pokazateljima istraživanja su svakako oni da od ukupnog broja dece koja nisu uključena u sistem srednjeg obrazovanja, najveći broj (41,1%) potiče iz porodica čiji nosioci imaju nivo obrazovanja manji od trogodišnje srednje škole. Nasuprot tome, među učenicima četvorogodišnjih škola skoro polovina potiče iz porodica čiji nosioci imaju završenu četvorogodišnju srednju školu, dok je među gimnazijalcima najviše onih čiji nosioci domaćinstva poseduju najmanje fakultetsku diplomu (41,6%), a svega 15,7% gimnazijalaca je iz porodica čiji nosioci imaju završenu osnovnu školu, ili su bez nje. Autori ističu da pomenuti nalazi jasno ukazuju na reprodukovanje obrazovne strukture roditelja u sledećoj generaciji i veoma su indikativni za procene o tome u kom stepenu obrazovni sistem pruža jednake šanse deci koja potiču iz različitih socijalno ekonomskih slojeva. Upozoravajući je i podatak da među mladima koji ne pohađaju srednju školu trećina potiče iz porodica čiji je nosilac nezaposlen ili nesposoban za rad, kao i da je procenat nosilaca domaćinstva koji rade na crno od dva do pet puta viši kod mladih koji nisu obuhvaćeni srednjoškolskim obrazovanjem ili upisuju niže obrazovne profile, čime postaju najrizičnija grupacija na tržištu rada.
Sve navedene pokazatelje o vezi između siromaštva i nivoa obrazovanja, autori istraživanja sažimaju u sledećoj oceni. U Srbiji posebno ugrožene grupe mladih srednjoškolskog uzrasta potiču iz domaćinstava ispod ili na ivici linije siromaštva, iz porodica sa nisko obrazovanim roditeljima koji su ili nezaposleni ili rade manje kvalifikovane poslove u neformalnom sektoru. Pored toga, mladi iz porodica sa više dece mlađe od 19 godina češće odustaju od pohađanja srednje škole, verovatno pod pritiskom da se što pre zaposle. Pozivajući se na mnogobrojne svetske studije rađene u poslednjih nekoliko decenija, autori posebno ukazuju na potrebu da se kreatori obrazovnih politika fokusiraju na mehanizme kroz koje sociekonomski status porodice utiče na obrazovni nivo dece. Naime, uočeno je da roditelji nisokog nivoa obrazovanja u vasiptavanju uglavnom ne pridaju dovoljnu važnost znanju i teško se uklapaju u način komunikacije u obrazovnim ustanovama, čime se otežava saradnja sa nastavničkim kadrom. Sa druge strane, studije impliciraju i da škole diskriminišu pripadnike ovog sloja stanovništva, favorizujući zahteve i vrednosti koje prvenstveno reperezntuju opredeljenja srednje klase. I navedeno istraživanje o situaciji u Srbiji pokazuje da škola umesto da anulira, produbljuje socijalne razlike. One su ekstremnije na višim nivoima obrazovanja, ali su, prema oceni autora, vidljive već na nivou osnovne škole i bitno utiču na postignuća osnovaca koja ih uslovljavaju u izboru daljeg školovanja.
Zorica Žarković
broj 55, maj 2009.