Cincari su bili nosioci ekonomske modernizacije u Srbiji sredinom 19.veka. Njihovo poznavanje međunarodne trgovine, jezika i računa, navike i alati, kao i knjige i pismenost obeležili su kulturni život Beograda i Srbije, ali se danas o njima malo zna i još manje govori. Ponovno i pažljivo čitanje izvora i literature sigurno bi Cincare učinilo mnogo vidljivijim u našoj istoriji i kulturi.
Cincari su deo balkanske vlaške zajednice koju danas čine dve osnovne kulturno – etničke grupe. Prva živi u prostoru istočne Srbije i severozapadne Bugarske i tradicionalno se nazivaju Vlasima. Druga grupa su Aromani, ili Cincari poreklom sa juga Balkana. Oni su oblikovani grčkom kulturom i koncentrisani su u prostoru severne Grčke, Albanije i Makedonije. Uspeli su da sačuvaju svoj identitet i lokalni jezik, proizašao iz starog provincijskog latinskog. Tome su očito doprineli njihova koncentracija u malom prostoru, zatim skrovitost i izolacija u planinskom okruženju, kao i njihovo svesno izbegavanje kontakata sa drugima.
Tokom duge Turske vladavine deo njih se specijalizovao za transport, trgovinu i, uz pljačku i hajdučiju, posebne vojne formacije. Tako je između 17. i 19. veka stvorena brojna, moćna i bogata trgovačka klasa. Bila je to višejezična kasta, ali su grčki jezik i kultura definisali njihov kulturni i socijalni status. Njihov vlaško/aromanski jezik je postao izvor identiteta, tradicije i socijalne integracije unutar grupe. Njihov ekonomski i kulturni centar tokom 18. veka bio je Moskopolje u današnjoj Albaniji, sa svojim školama, crkvama i štamparijama. Kad su ga lokalne turske paše konačno uništile u drugoj polovini 18 veka, većina lokalnih Vlaha započinje migracije ka severu, a svoja naselja osniva visoko i skriveno u planinanama.
Balkanska pravoslavna trgovačka klasa
Izbeglice iz Moskopolja su takodje zasnovale svoje trgovačke kolonije u Beogradu, Zemunu, Novom Sadu, Zagrebu, ali i u Budimpešti, Temišvaru i Beču. Tamo su zatekli i ranije prispele ‘pravoslavne trgovce’. Kolektivno su nazivani ‘Grcima’, ali su među njima najbrojniji bili Vlasi i Srbi/Rašani i mogli bismo ih nazvati “balkanskom pravoslavnom trgovačkom klasom.” Ova grupa je dominirala u međunarodnoj ali i domaćoj trgovini Osmanskog carstva kada je ovo obuhvatalo Ugarsku, delove Hrvatske i Transilvaniju. U ovoj grupi treba tražiti začetke srpske buržoazije u Vojvodini i Slavoniji jer se većinski Cincari i malobrojni Grci vremenom asimiluju u Srbe.
Nastanak beogradske čaršije je velikim delom dar nestalih Cincara koji dugo dominiraju u trgovini, preduzetništvu, administraciji, a potom i u slobodnim profesijama. U varoškoj populaciji Srbije koja je 1834. godine činila samo 6,1% a u 1910. 13 odsto ukupnog stanovništa, Cincari su uz Grke činili elitu i bili viđeni advokati, lekari, profesori, administratori i političari.
U odsustvu modernih korporacija, u Srbiji su vidljivi cincarski karteli, povezani porodičnim linijama kao i trgovačkim vezama u inostranstvu, koji kontrolišu trgovinu na veliko i zametke proto-industrijalizacije. Nakon odlaska Turaka iz gradova, 1867., dolazi do priliva Srba koji polako preovlađuju u beogradskoj čaršiji, ali i u drugim gradovima. Raste ekonomski i kulturni jaz između cincarske trgovačke elite i Srba, sitnih trgovaca i zanatlija pridošlih iz unutrašnjosti; Cincari su vidjeni kao eksploatatori i lihvari, bujaju predrasude i napetosti.
Zanimljivo je zapažanje o promeni odnosa trgovac-mušterija, zabeleženog u spisu “O Cincarima” Dušana Popovića, iz 1937., glavnog a možda i jedinog izvora za razumevanje uticaja Cincara na formiranje srpskog društva. Tradicionalno bi kupci započinjali kontakt sa gazdom ljubeći mu ruku. Gazda je dugo bio ‘Grk.’ To se sporo ali sigurno menja pri kraju veka. Način stanovanja Cincara, njihov životni stil i navike postaju predmet imitacije pridošlica, kao i imućnijih seljaka. Cincari vidljivo dominiraju i kao osnivači javnih i privatnih škola (na grčkom i srpskom jeziku) u Beogradu, Šapcu i Smederevu, kao i graditelji crkava i osnivači zadužbina. Izvestan broj njihovih zgrada i zadužbina i danas krase glavne ulice Beograda, Zemuna, Pančeva.
Govoriti grčki, ići u grčku školu ili biti član ‘gradskog čitališta’ postaje kulturni obrazac, ali to ukazuje i na paralelan život ‘grčke’ i srpske zajednice. Dugo se u nekim sredinama održava grčki jezik i u lokalnoj administraciji. Tako nas D. Popović obaveštava da je opštinski odbor u Smederevu raspravljao na grčkom, a i prilaže listu ‘obštinara beogradskih’ iz 1865. u kojoj dominiraju cincarska imena.
Ukratko, naša kultura u 19. veku pripada Cincarima. Ta kultura je veoma slična, da ne kažemo istovetna ostalim balkanskim urbanim središtima, a pečat joj daju upravo Cincari. Upravo su Vlasi/Cincari nosioci balkanskog patrijahalnog obrasca, a balkanska zakasnela i krivudava modernizacija bila je plodno tle da se obrazac dugo neguje i održava.
Posrbljivanje kulture i ekonomije, kao i samih Cincara, ipak je neizbežno. Vidljivo je upravo među trgovcima i započinje tek kada su Cincari shvatili da Srbi pobeđuju Turke. Tako Srbi postaju većina – ne samo u stanovništvu već i trgovini, biznisu i administraciji. Koliko su na to uticali direktni i indirektni pritisci sredine – dakle vidljiva i nevidljiva uslovljavanja da se ostane u vrhu biznisa, socijalne i profesionalne hijerarhije – o tome malo znamo. Više znamo kako su mešani brakovi i mimikrija bili važan kanal asimilacije, kao i socijalne promocije u sredini koja se menja.
Lagani izlazak iz senke
Drugi deo već pomenute knjige “O Cincarima” (Građa za istoriju porodica i Registar), takođe je veoma važan jer navodi blizu 2000 imena Cincara u Srbiji i Vojvodini u periodu od više od 150 godina koji su utkani u ekonomski i kulturni život naše čaršije. Niz kraćih ili dužih biografskih beleški indicira da se radi o važnim trgovcima i privrednicima, javnim ličnostima i intelektualcima, ali su mnoga imena i beleške date bez sistematskih odrednica o vremenu, prostoru i stvarnim ulogama. Na tom tragu su važne i publikacije Milivoja M. Kostića ili Pribislava B. Marinkovića (njegovi radovi o Cincarima-zadužbinarima i dobrotvorima, kao i njihovim bračnim vezama sa Srbima).
Nakon Drugog svetskog rata, Cincari nestaju kao kolektivni akter, ali i prepoznatliva zajednica. Od ključnih aktera u oblikovanju čaršije, urbane kulture i privrede Srbije u 19. veku, postali su malobrojna i marginalna grupa čiji je glavni zadatak vlastito održavanje. Zvanični popisi pokazuju da se kao Cincari izjašnjava svega nekoliko stotina ljudi, ali njihova zajednica procenjuje da ih može biti i do 10.000, sa, naravno, potomcima nesigurnog identiteta. Oživljavanje zajednice počinje 1991. osnivanjem “Srpsko-cincarskog društva ‘Lunjina’. Ciljevi ‘Lunjine’ bilo je okupljanje oko njenih programa, skupljanje artefakata o Cincarima, njihovoj istoriji, kulturi, jeziku i folkloru.
Dušan Popović zaključuje svoju knjigu konstatacijom “da je zadatak balkanske nauke da prouči ovaj aspekt kulturne istorije Balkana i Srbije”, ali taj zadatak do danas nije ni započet a kamoli priveden kraju. Pomenuta Popovićeva knjiga, kao i opšti uvidi Zorana Janjetovića i nekih drugih, ostaju praktično jedini pokušaji u tom smeru.
Nakon 1989., pojavljuju se prvi ozbiljniji radovi o Vlasima, ali u Hrvatskoj. Zanimljiva je i važna (ali i kontroverzna) produkcija Zef Mirdite, zagrebačkog Instituta za povijest, o balkanskim Vlasima. Njegove dve knjige su pravi rudnik izvora, literature i informacija. U Srbiji, međutim, još uvek nema sistematskih i na nauci zasnovanih istraživanja. Preovlađuje publicistika, odnosno izvori koji tek treba da kritički vrednuju evidenciju, kao i da je prikazuju u jednom širem konceptualnom i društvenom okviru.
Jedan broj Cincara okupljenih oko ‘Lunjine’ sakuplja i objavljuje priloge o Cincarima u javnom životu i ekonomiji. Ovi prilozi se zasnivaju na usmenoj i porodičnoj istoriji poznatijih Cincara. To je najčešće izvorna građa koju tek treba kritički valorizovati, sistematizovati i interpretirati. Takva kakva postoji, i ova građa ukazuje da evidencija o Cincarima postoji, ali je skrivena ili manje vidljiva. Drugim rečima, ponovno i pažljivo čitanje izvora i literature, sigurno bi Cincare učinilo mnogo vidljivijim u našoj istoriji i kulturi. Za akademsku zajednicu to izgleda još uvek nije istraživačka agenda.
Miroslav Ružica
MSP: 1000 zašto 1000 zato
decembar/januar 2012/13