Izučavajući istorijske izvore, jedan pedantan Nemac (Hirsch, 1881-6) zapazio je da se u starim spisima mogu s velikom pouzdanošću uočiti epidemije gripa na osnovu opisa epidemioloških odlika te bolesti i njene kliničke slike. Udubio se u arhivsku građu i izračunao je da se tokom 702 godine, od treće četvrtine XII, do treće četvrtine XIX veka, javilo 299 epidemija gripa. Proističe da su se takve epizode bolesti nizale s prosečnim razmakom od 2,35 godine, tj. dve godine i 4 meseca.
Prva pandemija o kojoj postoje jasni pisani tragovi pogodila je svet 1580. godine. Epidemije i pandemije postale su učestalije u XVIII i XIX veku nego tokom ranijih epoha, pa su tako tokom XIX veka zabeležene bar četiri velike pandemije, od kojih je poslednja, 1889-90. godine, po svojoj žestini označena kao najteža u prethodna tri veka.
Kako se javila u jeku tzv. bakteriološke ere, tokom njenog trajanja je tada vrlo ugledan nemački lekar Rihard Fajfer izolovao bakteriju za koju je bio uveren da je izazivač gripa, pa ju je označio kao Bacillus influenzae. Ona je danas poznata pod imenom Haemophilus influenzae i vrlo je verovatno da je često nalažena u disajnim organima gripoznih bolesnika, izazivajući bakterijsko zapaljenje pluća, ali je za otkriće pravog uzroka trebalo čekati na razvoj tehničkih mogućnosti, tj. instrumenata koji omogućavaju uočavanje tako sitnih mikroorganizama kakvi su virusi.
Veća epidemijska aktivnost gripa uoči i tokom industrijske revolucije nije rezultat ni izmena samog virusa, a ni postojanja pouzdanijih istorijskih izvora. S jedne strane, trgovačke veze su postajale sve življe, a s druge strane, broj stanovnika planete se naglo povećavao, pa je i virusima gripa olakšano prenošenje.
Pandemija 1918/19. godine
Krajem Prvog svetskog rata, kao po udžbenički pripremljenom katastrofičnom scenariju, stekli su se uslovi za najtragičniju pandemiju gripa u istoriji čovečanstva. Milioni vojnika su bili zbijeni u rovovima, zemunicama ili drugim, ne mnogo udobnijim smeštajnim kapacitetima (šatori, kasarne), prebacivani su s fronta na front, putovali su na odsustva, transportovani zbog ranjavanja i otpuštani iz bolnica kao invalidi, mešajući se tako i među sobom i sa svuda prisutnim lokalnim stanovništvom. S druge strane, i građani su vreme provodili u prenaseljenim skloništima i bombardovanjem nerazrušenim građevinama, proterivani su sa svojih ognjišta ili su bežali od ratnih dejstava, tumarali su u potrazi za bližnjima, hranom, odećom i ogrevom, stvarajući nepreglednu masu u stalnom pokretu. Povrh svega, i vojnici i civili su bili, kako fizički, tako i psihički iscrpljeni višegodišnjim naporima, nedostatkom hrane, nedovoljnim snom, brigama i osećanjem beznađa.
Tada je, uz topove, grunula i pandemija. Broj umrlih je predmet nagađanja, a predstave o masovnosti pandemije i razlikama u proceni posledica mogu se steći iz sledećih navoda:
– U Evropi, koja je tada brojala 250.000.000 stanovnika, procenjuje se da je od „španske groznice“ umrlo 2.640.000 ljudi, što čini 1,1% ukupne populacije. Od 14 zemalja za koje postoje podaci (Srbija nije obuhvaćena analizom), najveća razlika između zapaženog i očekivanog broja umrlih bila je u Italiji (172%), a najmanja u Finskoj (33%) (Ansart et al., 2009).
– Na osnovu prvih američkih analiza, broj umrlih od gripa u svetu iznosio je 21.000.000 (Jordan, 1927).
– Prema naknadnoj analizi iz 1990-ih godina, kao verovatan je proizišao broj umrlih u rasponu od 25 do 39 miliona (Patterson & Pyle, 1991).
– Istoričari medicine naknadno koriguju procene za veliki deo sveta bez podataka i navode broj od 50-100 miliona (Johnson & Mueller, 2002).
– Odmah zatim, „lestvica se spušta“ na 40.000.000 žrtava (Reid & Taubenberger, 2003).
– I iz Svetske zdravstvene organizacije dolazi podatak o bar 40 miliona umrlih (WHO, 2005b), što se skoro poklapa sa stavom ministra zdravlja SAD koji pominje 40-50 milona (DHHS, 2005).
– U obimnoj monografiji o toj tragediji odbacuje se procena iz 1920-ih godina i kao donja granica pominje 50.000.000, a kao gornja – 100.000.000 umrlih (Barry, 2005, str. 397).
– Američki Centri za sprečavanje i suzbijanje bolesti vratili su se proceni svojih zemljaka iz 1927. godine o 21 milion umrlih u svetu (CDC, 2008a).
Nagađanja o broju žrtava gripa u SAD kreću se u mnogo užem rasponu od 500.000 (DHHS, 2005a) do skoro 700.000 (Reid & Taubenberger, 2003).
Za sagledavanje razmera pustošenja „španske groznice“, koja god verzija o broju umrlih da se uzme u obzir, treba poći od broja stanovnika u svetu, koji je tada jedva prelazio dve milijarde, što znači da je bio trostruko manji nego danas. To znači da je pri najkonzervativnijoj proceni umro svaki stoti, a pri najvišoj – skoro svaki dvadeseti stanovnik planete. Sužavanje tog širokog raspona vodi cifri od 2,5%. Toliko su, posle brojnih provera, izračunali i američki istraživači za područje svoje zemlje.
Pandemijski udar je bio utoliko dramatičniji što se, mada su postojala bar tri velika talasa, gro umiranja u celom svetu odigrao za samo dva meseca, u oktobru i novembru 1918. godine.
Skorašnja ambiciozna ispitivanja arhivskih podataka ukazuju da je za najveći broj bolesnih od gripa uzrok smrti bilo sekundarno zapaljenje pluća, tj. bakterijska infekcija koja se nadovezala na grip. U pitanju su bile bakterije koje se često nalaze u guši i nosu, a ogoljenost sluznice („sluzokože“) virusnom infekcijom im je olakšavala širenje. Jedan od najproduktivnijih američkih autora i direktor njihove centralne ustanove za infektivne bolesti i alergiju, Antonio Fosi, upotrebio je boksersku metaforu o virusu koji zadaje prvi udarac, i bakteriji kao nokauteru.
Virus koji je doveo do tog, kako se navodi, „odlučujućeg događaja u istoriji narodnog zdravlja“ začetnik je „dinastije“ čiji potomci kruže u prirodi već punih devet decenija. Pokazano je da je ptičjeg porekla, ali je još nejasno kako je dospeo među ljude i stekao sposobnost lakog prenošenja. Moguće je da su jedna ili obe (hemaglutinin i/ili neuraminidaza) površne belančevine koje su bile prilagođene čoveku zamenjene belančevinama ptičjih sojeva putem preraspoređivanja, ali su ponuđena i dva alternativna objašnjenja (Reid & Taubenberger, 2003):
– virusni genski segment za hemaglutinin, različit od sojeva koji su kružili u to vreme, unet je među ljude direktno od ptica, ili
– ceo virus ili neki od njegovih genskih segmenata, razvijao se u nekom prelaznom domaćinu pre nego što je postao zarazan za čoveka.
Smatra se da su svi virusi gripa koji su prilagođeni parazitiranju u čoveku direktni ili indirektni potomci „osnivača dinastije“. Štaviše, u pandemiji 1918/19. godine od čoveka su se zarazile i svinje (ta panzootija je ostala u zasenku pandemije), pa i ti virusi nastavljaju da se održavaju, naravno, stalno se menjajući kako bi opstali. Ljudski i svinjski sojevi, potekli od istog pretka, menjali su se na različite načine i u različitim pravcima, ali su sledili opšte evoluciono pravilo preživljavanja parazita, po kome veće šanse imaju ako ne izazivaju burne reakcije u svom domaćinu, već mu omogućuju da prenosi zarazu.
Istovremeno javljanje gripa u različitim evropskim zemljama govori protiv hipoteze da je pandemija začeta na tom kontinentu, ukazujući i da je prisvojni pridev koji mu je pridodat nepravedno povezan sa Španijom (takvi netačni kvalifikativi bili su česti i u daljoj prošlosti, pa je, recimo, iz Novog sveta uneti sifilis dugo bio poznat kao „francuska“ i „napuljska“ bolest).
Pandemije iz 1957. i 1968. godine
Posle „španske groznice“ usledila je 1946. godine epizoda koju su neki stručnjaci bili skloni da proglase pandemijom, ali je virus, mada znatno promenjen, formalno ostao pripadnik istog podtipa, H1N1. Tek 1957. godine, 39 godina kasnije, pojavio se podtip H2N2 („azijski grip“), a 11 godina nakon toga podtip H3N2 („hongkonški grip“). Druga od ove dve pandemije ostavila je manje posledice.
U SAD je dvostruko više ljudi umrlo od gripa 1957/8. nego 1968/9. godine (70.000 prema 34.000). Brojevi ne deluju impresivno, jer se u poslednje vreme procenjuje da u toj zemlji godišnje „normalno“ 36.000 građana umre od gripa i njegovih posledica, ali mora se znati da je 1950-ih i 1960-ih godina populacija SAD bila i znatno malobrojnija i mlađa, pa broj umrlih od gripa van pandemija verovatno nije prelazio 10-15.000. Pojedini autori smatraju da je pronalazak antibiotika ključni činilac koji je učinio da smrtnost u to vreme bude mnogo manja nego 1918/9. godine. Pri tom se, bez sumnje, zapostavljaju ostali činioci poput osobina samog virusa, stanja opšte otpornosti populacije i sl.
Za uzročnike obe pandemije se veruje da su nastali preraspoređivanjem, tako što su površne belančevine (hemaglutinin i/ili neuraminidaza), na koje je čovek bio prilagođen, zamenjene belančevinama ptičjeg porekla. Ista opasnost postoji i za buduće pandemije.
Zoran Radovanović
U hronološkom nizu pretnji koje su mogle dovesti do pandemija u drugoj polovini XX veka ostale su nerazjašnjene epizode iz 1976. godine, kada se u američkoj vojnoj bazi Fort Diks javio novi soj svinjskog gripa i iz 1977. godine kada je tzv. „ruski grip“ zahvatio jedan deo sveta i ostao upamćen kao (polu)nepriznata pandemija. Izostavljajući ove dve pretnje koje se nisu ostvarile, razmak između početka poslednje (1968) i tekuće (2009) pandemije gripa iznosi 41 godinu, što je najduži očekivani interval, imajući u vidu iskustvo da se pandemije javljaju svakih 11-39 godina.
To je ciklus potreban da se novi pandemijski soj raširi u populaciji, što može da se razvuče na 2-3 sezone, a da zatim svake jeseni pravi sve manji epidemijski talas među ranije neinficiranima, mahom u međuvremenu rođenom decom. Dodatak samo tog ljudskog „pogonskog goriva“ činio bi da epidemijska vatrica tinja, ali je raspaljuju povremene mutacije samog virusa (antigensko pomeranje), zbog čega i deo ranije obolelih podleže izmenjenom virusu, skoro kao da je reč o novoj klici. Posle jedne ili nekoliko decenija, iscrpljuje se i potencijal mutacijskog menjanja istog virusa, pa sazrevaju uslovi za pojavu novog, znatnije strukturno izmenjenog virusa (antigenski skok) koji će otvoriti novi krug pandemijskog javljanja gripa.
Naknadne analize antitela pokazuju da je u pandemijama 1957. i 1968. godine zaražavano 40-60% stanovnika, a da je 40-60% zaraženih imalo klinički ispoljenu bolest. To znači da je jedna četvrtina ljudi mogla da pruži podatak da se nekoliko dana osećala loše, a oni među njima koji su se javljali lekaru dobijali su dijagnozu gripa ili sličnog oboljenja. I jedni i drugi činili su bedem od oko 50% stanovnika između kojih virus više nije mogao da se probije do osetljivih, pa se povlačio. Stručnim jezikom, stopa reprodukcije je pala ispod jedan, što znači da je svaki bolesnik u proseku zaražavao manje od jedne osetljive osobe.
Iz knjige dr Zorana Radovanovića Grip u izdanju Arhipelaga