Šta je preko 90 hiljada Mađara i Srba iz Vojvodine i 50.000 hiljada Ukrajinaca navelo da zatraže mađarski pasoš, lako je razumeti – to je najkraći put do Evropske unije i bezviznog ”tranzita” do SAD i Kanade. Motive Mađarske da potomcima žitelja nekadašnje Austrougarske ponudi svoj pasoš, i EU da odobri ovaj nestandardni uvoz Evropljana, teže je odgonetnuti.
Od 540.000 zahteva za mađarsko državljanstvo, koliko su podneli stanovnici teritorija koje su nekada pripadale Austrougarskoj (Transilvanije u Rumuniji, Slovačke, zakarpatskog dela Ukrajine), njih 500.000 dobilo je mađarsko državljanstvo što znači da će steći i EU pasoš. Od tih pola miliona oko 90.000 mađarskih državljanstava otišlo je u ruke vojvođanskih Mađara ali i Srba sa prečanskim korenima. To je trenutna statistika, jer se u mađarskom konzulatu u Subotici dodeljuje i po 100 državljanstava dnevno, a u taj broj nisu uračunati pasoši dobijeni u pograničnim mestima u Mađarskoj i mađarskoj ambasadi u Beogradu. Ovaj broj za sada za 10.000 prevazilazi inicijalne pretpostavke mađarske ambasade u Beogradu koja je početkom 2011. predvidela da bi oko 80.000 ljudi moglo zatražiti njihovo državljanstvo.
Uzrok interesovanja za pasoš EU suseda, a kasnije i rast čitave uslužne ekonomije (škola jezika, rasta broja i usluga ovlašćenih prevodilaca i drugih usluga koje nisu na radaru) treba tražiti u Zakonu o dvojnom državljanstvu iz 2010. godine koji je počeo da se primenjuje od 1. januara 2011. On je omogućio da svi koji mogu dokazati da su im preci bili državljani Austrougarske ili Kraljevine Madjarske mogu, pod određenim uslovima da dobiju njeno državljanstvo.
Konkretno, uslovi za dobijanje državljanstva su dokaz da su im preci rođeni na teritoriji tadašnje Madjarske do 1921. godine, kao i srednji nivo znanja mađarskog jezika. Uslove ispunjavaju i oni kojima su preci rođeni u Bačkoj od 1941. do 1945. godine, kada je prilikom podele Jugoslavije ona pripala tadašnjoj Mađarskoj.
Krštenica i venčanica
Motivacija je više nego jasna, jer ovaj zakon omogućava našim građanima koji ispunjavaju navedene uslove da – pre Srbije – sebi odškrinu vrata EU, bar što se rada i zarade tiče. Čak i kad ne služi za instant pakovanje kofera, dobro dođe svaki put kad se pojavi pretnja o eventualnom uvođenju viza za Srbiju.
Mađarska vrata nisu jedina kroz koja prolaze građani Srbije jer, prema podacima koje je objavio Evropski statistički zavod Eurostat, zemlje Unije su u 2011. odobrile 783.100 državljanstava, a građani Srbije su bili među brojnijima u četiri njene članice – Mađarskoj, Sloveniji, Austriji i Slovačkoj.
Državljani Srbije su, prema statističkim podacima objavljenim krajem 2013, bili drugi po broju podnosilaca zahteva za mađarsko državljanstvo (Rumunija 283.866, Srbija 76.652 molbi, Ukrajina 50.658 molbi). Zbog brzine kojom se državljanstva izdaju ne može se utvrditi njihov tačan broj ali u Generalnom konzulatu Mađarske u Subotici kažu da je od januara 2011. zahtev za državljanstvo (samo u Subotici) podnelo oko 70 hiljada ljudi od kojih je državljanstvo dobilo njih 60 hiljada. Međutim, u tu brojku nisu uračunati oni koji su svoje znanje jezika pokazali službenicima u manjim mestima u Mađarskoj i tamo položili zakletvu, za koja se prema nezvaničnim informacijama čuje da su manje zahtevna kad je reč o znanju jezika. U mađarskoj ambasadi u Beogradu kažu da je do sada 90.000 građana Srbije dobilo njihovo državljanstvo, i to 65 hiljada u ambasadi i konzulatu, a ostatak u Mađarskoj.
U Vojvodini je otvoren veliki broj škola za učenje jezika ili kurseva mađarskog u već postojećim školama. Ponuda je raznolika, pa, ko ne voli da sedi u učionici može, poput naših studenata sa pojedinih privatnih fakulteta, da znanje mađarskog stiče i od kuće – preko Skajpa.
Pored Vojvođana i žitelji drugih delova Srbije pregledaju stare krštenice u potrazi za dokazima svog mađarskog porekla. U skladu sa tim, i u Beogradu je primetan porast kurseva mađarskog jezika koji se, radi otklanjanja svake zabune, reklamiraju uz jasan opis: “Kursevi za dobijanje državljanstva”.
Oliver Đurić, direktor škole za učenje stranih jezika Euroschool, koja već sedam godina drži kurseve mađarskog, kaže da, otkad je donet pomenuti Zakon o dvojnom državljanstvu, oni beleže povećan broj polaznika koji su tu radi pripreme za razgovor u mađarskom konzulatu. “Za sticanje mađarskog državljanstva potreban je srednji nivo znanja jezika, sa naglaskom na snalaženju u svakodnevnim životnim situacijama”, tvrdi Đurić.
Beograđanka T.M. koja je svoje dodatno državljanstvo stekla u malom mestu u Mađarskoj, kaže da službenici kojima je podnosila zahtev nisu od nje tražili visok nivo znanja jezika već je provera podrazumevala uobičajenu konverzaciju – od konstatacije da je lepo vreme do pitanja o njenim razlozima za traženje mađarskog državljanstva.
Ovo međutim nije jedini način da se stekne mađarsko državljanstvo. Tu je i drugi rasprostranjeni način “sticanja pasoša” – već oprobana formula sklapanja fiktivnih brakova, a ugovorne strane su uglavnom muškarci sa juga Srbije i Mađarice iz pograničnih mesta. “Politika” je krajem 2013. pisala da su u poslednjih nekoliko meseci mađarske vlasti primetile povećan broj zahteva za upis u knjigu venčanih i da su njihovi istražni organi otkrili da se novopečene mladoženje ne zadržavaju u Mađarskoj već su, posle venčanja, njihove krajnje destinacije omiljeni gastarbajterski rajevi osamdesetih – Nemačka i Austrija.
Ista je situacija i sa onima koji na osnovu porekla dobijaju mađarsko državljanstvo, jer i oni ubrzo napuštaju svoju novu otadžbinu i kreću put ne samo razvijenijih evropskih zemalja, već i u SAD i Kanadu, za koje im u tom slučaju ne trebaju vize.
Glas dijaspore
Razlozi onih koji se trude da dobiju mađarsko državljanstvo su najčeće dobijanje pasoša, ali razjasniti motive same Mađarske i prećutnu saglasnost EU da dobije 500.000 novih državljana – nije lako.
Najočigledniji, ali ne i zadovoljavajući odgovor je prikupljanje glasača u dijaspori. Mađarski premijer Viktor Orban, na poziv Saveza Vojvođanskih Mađara (SVM), posetio je tokom maja 2012. Novi Sad, Topolu i Suboticu, poručivši Vojvođanima da će ove 2014. novi mađarski državljani prvi put moći da glasaju na tamošnjim izborima zakazanim za april.
Glasanje na izborima je dosad najveći postignuti nivo učešća ovdašnjih građana u životu Mađarske. Prvi koraci približavanja datiraju iz devedesetih godina prošlog veka kada su vojvođanski Mađari, samo na osnovu znanja jezika, dobijali mađarske lične karte. One im, doduše nisu omogućavale neke značajnije povlastice, izuzev popusta u ustanovama kulture i turističkim agencijama. No, kada je Mađarska ušla u EU, oni sa mađarskim ličnim kartama su lakše dobijali vize za putovanja po Evropi.
“Nije to velika novost, povećanje broja mađarskih državljana u okolnim zemljama je u planu već 20 godina, samo je Orbanova partija Fides prva bila dovoljno odlučna da ovo sprovede. U početku su se pojednostavljenju procedure za sticanje mađarskog državljanstva protivili njegovi politički oponenti, socijalisti, ali sada i oni podržavaju tu ideju, samo se ne slažu u potpunosti sa načinom na koji se ona sprovodi”, kaže pisac Laslo Vegel, poznavalac mađarskih prilika. “Čak i ako Orban izgubi na aprilskim izborima, Mađarska će nastaviti da deli dvojna državljanstva, jer su sada sve izuzev jedne male partije za dvojno državljanstvo”, kaže Vegel.
Ali nije uvek bilo tako – socijalistička vlada Ferenca Đurčanja je krajem 2004. raspisala referendum o tom pitanju, vodeći dosta jaku kampanju protiv odluke o uvođenju dvojnog državljanstva. Stavovi građana bili su podeljeni a ni odgovor “da” ni odgovor “ne” nisu uspeli da dobiju potrebnih 25% podrške. Na njegovo uvođenje moralo se čekati do Orbanove vlade, koje je bilo među prvim zakonskim merama izglasanim u parlamentu u kojem ta partija ima dvotrećinsku većinu.
Mnogi misle da se mađarska vlada na ovaj potez odlučila radi veće glasačke podrške na predstojećim izborima, jer je promenom Ustava omogućila mađarskim državljanima koji imaju prebivalište van ove zemlje da po prvi put u istoriji glasaju na parlamentarnim izborima u Mađarskoj. Ali, kako kažu u Ambasadi Republike Mađarske u Beogradu, ovi novopečeni Mađari mogu da glasaju samo za partijske liste iz kojih dolazi 93 poslanika, dok tamošnji (punopravni) državljani sa prebivalištem u Mađarskoj mogu da glasaju i za partijske liste ali i za kandidate okruga iz kojih u parlament dolazi 106 poslanika. Zato, čak i kada bi svi mađarski glasači iz Vojvodine glasali za Fides, prema nekim procenama mogli bi mu doneti samo dva od 199 poslaničkih mesta.
Drugi mogući razlog je mogućnost dobijanja više mesta za mađarske poslanike u Evropskom parlamentu a na osnovu povećanog broja stanovnika, a samim tim i veći prostor za ozbiljniji uticaj Mađarske u ovom evropskom telu. Da podsetimo, Mađarska je, inače, zbog ulaska Hrvatske u EU i nove preraspodele mandata izgubila jednog poslanika u Evropskom parlamentu.
Ima mišljenja i da je ovo Orbanov pokušaj da Mađarska sofisticiranijim sredstvima povrati bar deo uticaja na prostorima koje je 1920. izgubila nakon potpisivanja Trijanonskog sporazuma. Među bizarnijim nagoveštajima te težnje je i podatak da je Zakon o dvojnom državljanstvu donet uoči 90-godišnjice obeležavanja tog sporazuma, okolnost da se Dan nacionalnog jedinstva Mađara u zemlji i svetu obeležava istoga datuma kada je potpisan sporazum, i jedan slikovit detalj: Mađarska je otpočela predsedavanje EU razmotavanjem ogromnog tepiha na kojem je, među mnogim drugim elementima u istorijskom sledu i mapa Evrope iz 1848. godine na kojoj Mađarska ima znatno dominantniju ulogu, a koju su neki poslanici evropskog parlamenta, kako navodi BBC, prokomentarisali kao mađarski pokušaj da prevaziđe Trijanonski sporazum. Slovački premijer Robert Fico je 2010. doneo zakon kojim je slovačkim državljanima ostavljen izbor da izaberu samo jedan pasoš, kao odgovor na već pomenuti zakon o mađarskom dvojnom državljanstvu. Zbog toga je 42 slovačkih državljana sa mađarskim pasošem u znak protesta javno odlučilo da se odrekne svog slovačkog dokumenta, a Fico je 2012. godine odustao od svog nepopularnog poteza (kojim su u većoj meri bili pogođeni vlasnici dvostrukog državljanstva gde je drugo državljanstvo bilo češko, nemačko i austrijsko).
Odluka državljana EU zemalja (Rumunije u velikoj i Slovačke u mnogo manjoj meri) da uzmu mađarski pasoš leži više na strani povezivanja sa maticom, a ukrajinski razlozi su bez svake sumnje mnogo bliskiji srpskim, iako je tek oko jedne trećine od oko 156.000 pripadnika te manjine u Ukrajini do sada zatražilo mađarski pasoš. Analitičari su, ocenjujući moguće efekte zakona, i očekivali manji broj aplikacija jer ukrajinski zakon ne poznaje dualno državljanstvo, a poljoprivredno zemljište mogu da naslede samo građani Ukrajine. Sa druge strane, kako piše Oksana Ševel, ekspert EUDO Citizenship sa Tafts Univerziteta, ukrajinske vlasti nemaju mnogo načina da provere koliko ljudi ima dva pasoša.
„Ne očekujemo masovno useljavanje, čak ni onih koji budu stekli naše državljanstvo“, rekao je pre tri godine mađarski ambasador u Beogradu Oskar Nikovic uoči donošenja zakona. Mađarska je i pre zakona davala olakšice za zapošljavanje ljudi iz susednih zemalja i oni koji su bili zainteresovani, već su iskoristili tu pogodnost, rekao je ambasador.
„Slično je i sa Evropom: problem emigranata je i sada prisutan, ukidanjem vizne obaveze za neke od balkanskih zemalja ova opasnost neće se znatno povećati zbog rasta broja dvojnih mađarskih državljana, recimo, u Srbiji“, kazao je on. Nikovic je rekao da praktične prednosti nisu glavni razlog zbog kojeg je Mađarska odlučila da Mađarima iz drugih zemalja omogući uzimanje pasoša, već da zakon prvenstveno ima moralnu dimenziju za Mađare koji su mađarsko državljanstvo izgubili zbog istorijskih okolnosti”.
Glasanje nogama
“Skupljanje” stanovništva neće mnogo popraviti demografsku sliku ove zemlje. Srbija i Mađarska su dugoročno na istoj osi migracije i demografskog pada. Stanovništvo obe države obično sreću traži zapadnije od Balkana, tako da će se emigracija a posebno odliv mozgova iz ovih zemalja nastaviti.
Laslo Vegel smatra da će najveću štetu Mađarska ali i druge zajednice u Vojvodini pretrpeti zbog odlaska velikog broja mladih ljudi. “Ako bi se našao neko da izračuna koliko štete donese jednoj državi odliv mozgova, shvatio bi da je u pitanju mnogo veća šteta, na primer, nego NATO bombardovanje” rekao je Vegel u “Peščaniku”.
Mnogi Subotičani već sada primećuju određene promene u društvu, počev od gužvi u školama mađarskog i nemačkog jezika (svi se nadaju da će sa EU pasošem naći zaposlenje u najjačoj ekonomiji starog kontinenta), pa sve do viška nekretnina na tržištu, jer ne odlaze samo mladi već i čitave porodice.
Kako će glasati novi mađarski građani na predstojećim izborima u aprilu 2014. verovatno neće biti lako proceniti. Glasanje nogama za ovdašnje partije – kroz odliv mozgova, sa ili bez mađarskog pasoša je, već decenijama, mnogo vidljivije. Onima koji ostaju ostaje samo da putnicima elokventno poruče: “Sok szerencsét” (Puno sreće)!
Marija Dukić, Mirko Miloradović
broj 105, mart 2014.