Radilo se ono što se moralo, nije se moglo biti ponosan i sit, a moralisanje je ostavljeno za neko drugo vreme, beležili su savremenici o situaciji u srpskim gradovima pod austrijskom okupacijom u Prvom svetskom ratu. Predratna srpska elita sunovratila se velikom brzinom u siromaštvo, a do tada posebno povlašćen činovnički sloj postao je najugroženiji, te su nekadašnje sudije preživljavale od preprodaje cigareta na ulici.
Život u Beogradu je potpuno zamro, navodi se u izveštaju koji je u novembru 1915. poslat iz okupirane srpske prestonice ministru inostranih poslova Austrougarske, baronu Ištvanu Burijanu. „Grad je jako oštećen. Većina zanatskih radnji i brojne privatne kuće uništene su ili razorene do mere da se u njima ne može živeti i ne mogu se obnoviti bez većih ulaganja. Život u gradu je potpuno zaustavljen, a posledice rata stanovništvo će dugo osećati“, piše pripadnik austrijskih okupacionih vlasti o situaciji u Beogradu nakon nešto više od godinu dana pošto je Austrija objavila rat Srbiji i započet Prvi svetski rat. Nimalo bolje nije bilo stanje ni u drugim srpskim gradovima, ističe dr Božica Mladenović, profesorka Filozofskog fakulteta u Nišu u knjizi „Porodica u Srbiji u Prvom svetskom ratu“, koju ja objavio Istorijski institut u Beogradu.
Neposredno pre izbijanja Prvog svetskog rata, u srpskim gradovima živele su trgovačke, zanatlijske, činovničke (nastavničke, svešteničke, oficirske), radničke i zemljoradničke porodice. Na početku prošlog veka, Beograd je bio najveći industrijski i finansijski centar u Srbiji, sa veoma razvijenom trgovinom. U njemu su živeli najbogatiji ljudi, pa je čak 80 odsto beogradskih porodica imalo imanja vrednija od 3.000 dukata, a deset najbogatijih porodica raspolagalo je imanjima čija je vrednost pojedinačno prevazilazila 9.000 dukata.
Tada je Beograđanima pripadalo više od 35 odsto vrednosti imanja gradskog stanovništva Srbije, iako su činili tek nešto preko 15 odsto ukupnog broja stanovnika u zemlji. U prestonici je posebno bio značajan činovnički stalež, i mada je državnih službenika bilo i u drugim srpskim gradovima, oni nisu bili ni tako brojni, niti toliko uticajni kao u Beogradu.
Zabrana zapošljavanja
Činovnici su, međutim, postali jedna od najugroženijih kategorija gradskog stanovništva po izbijanju Prvog svetskog rata, kada se u izuzetno teškim uslovima za privređivanje srednja klasa gotovo izgubila i za jako kratko vreme pala u siromaštvo. Savremenici su ostavili beleške o uništavanju srpske privredne i intelektualne elite, a oni koji su preživeli, egzistirali su u materijalnoj bedi i bez posla koji bi im obezbedio iole pristojniju zaradu.
Izvori navode da se u tim danima posao i zanimanje nisu mogli birati. „Radilo se ono što se moglo i moralo, jer je život nametao neka druga pravila, vrlo nemilosrdno. Nije se istovremeno moglo biti ponosan i sit. Većina ljudi je, stoga, izabrala pragmatično ponašanje. Prioritet je bilo preživljavanje, sopstveno i porodično, i moralisanje je ostavljeno za neko drugo vreme“.
U beleškama profesora Božidara Nikolajevića, koji se iz prestonice obreo u Smederevu, navode se mnogobrojni primeri o „potpunoj propasti nekadašnjih pokretačkih snaga razvoja i modernizacije Srbije“. Nikolajević, između ostalog, piše: „U apoteci koju drži Gedeon Radulović, mlađi čovek iz preka, okupljalo se ono što je predstavljalo ostatak varoške inteligencije – birgermajster Raka Ristić, profesor Ahil Kalman, drogerista Bora Marić i bivši kapetan Milutin Ristić. Oni su, nekako, uspevali da sastave kraj s krajem. Nasuprot njima, neki predratni ugledni ljudi morali su da se prihvate posla koji je bio daleko ispod njihovih kvalifikacija. Tako se, na primer, bivši okružni načelnik i sudija Steva Gudović prehranjivao prodajući vojnicima i građanima ’anzihts –karte’, cigarete ’Makenzen’, ’Hindenburg’, ’11.armija’, šibice i ostale sitnice“.
Osim predstavnika elite, bez posla je ostalo i preostalo stanovništvo. U bugarskoj okupacionoj zoni „Morava“, pljačka je uzela tolike razmere, da su već nekoliko meseci po okupaciji pojedine žene iz gradova bile prinuđene da idu u obližnja sela i prose kako bi prehranjivale decu.
Austrijska okupaciona vlast je u januaru 1916. donela akt kojim je regulisala način zapošljavanja srpskog stanovništva. Po odredbama tog akta, svako zaposlenje je bilo privremeno i radnik je mogao biti otpušten bez obrazloženja, otkaznog roka i odštete. Postojala je i kategorija osoba kojima je u potpunosti uskraćeno pravo na zaposlenje. Tu su spadali bivši članovi Narodne odbrane, organizacije „Crna ruka“, politički eksponirane osobe i ličnosti koje su bile oslonac ranije vlasti, potom „komite i vođe bandi“, ali i bivši austrougarski državljani koje su okupacione vlasti ocenile kao najopasnije. Zaposlenje, takođe, nisu mogli dobiti profesori i učitelji, službenici u železničkom, poštanskom, telegrafskom i telefonskom saobraćaju, kao i finansijski i carinski službenici i sudije.
Slabo osvrtanje na činovničku nevolju
Radi zapošljavanja civilnog stanovništva, u većini gradova osnovane su posebne službe. Primera radi, beogradska Služba u posredovanju u zapošljavanju radila je sa četiri kategorije stanovništva: bivšim državnim i privatnim činovnicima; kvalifikovanim radnicima; osobljem za rad u kući i nadničarima. Ovim službama prijavljivalo se daleko više ljudi nego što je bilo ponuda za posao. Prema evidenciji za prvu polovinu 1916. godine, u Beogradu se prijavilo za posao 709 osoba, u Kragujevcu 153, Kruševcu 57, Čačku 10, a u Gornjem Milanovcu 20. Od prijavljenih je u Beogradu zaposleno 277 osoba, najviše prodavaca (31), pomoćnog osoblja u kućama (21) i u sanitetskoj službi (23). Iz navedenih podataka jasno proizilazi da je zapošljavanje državnih i privatnih činovnika ostalo mrtvo slovo na papiru. Jedini profiteri među domaćim stanovništvom bili su trgovci koji su prihvatili saradnju sa okupacionim vlastima, takozvani vojni liferanti, koji su se veoma brzo obogatili.
Na početku okupacije, samo u Beogradu, u kome je tada živelo 52.000 ljudi, dnevno se obraćalo za pomoć između 10 i 12.000 stanovnika koji su ostali bez ikakvih sredstava za život. Činovničke porodice bile su među najugroženijima i, stoga, najbrojnije u pisanju molbi austrijskoj vlasti za potporu. U posebno teškom materijalnom stanju bili su činovnici koji su izbegli iz ranijih mesta življenja. O tome je savremenik zabeležio: „I među stanovništvom i među izbeglicama nalazio se priličan broj srpskih činovnika i penzionera i njihovih porodica, kojima je bilo najteže. Oni behu ostavljeni bez ikakvih sredstava za izdržavanje, a u varoši se slabo ko osvrtao na njihovu bedu i nevolju“.
U ostalim gradovima bilo je još gore nego u Beogradu, u kojem se nalazilo sedište centralnih organa okupacione vlasti i gde je pristizala sva humanitarna pomoć srpskom stanovništvu. Okupaciona vlast je 1916. godine sačinila kriterijume za primanje pomoći. Određeno je da se pomoć daje samo onim porodicama koje imaju malu decu, a ostale su bez ikakvih prihoda. U porodicama koje su imale sve odrasle članove, pomoć su dobijala isključivo lica nesposobna za rad. Porodice činovnika, trgovaca i zanatlija dobijale su pomoć u ograničenom vremenskom roku, nakon čega su morali sami da se snađu za prihode.
Uvedena je vrlo stroga kontrola da bi se pomoć delila samo najugroženijima i ustanovljeno 15 reonskih kancelarija za raspodelu. U Beogradu se 1916. godine za pomoć prijavilo oko 12.500 ljudi, od kojih je preko 3.500 odbijeno zato što nisu ispunjavali uslove, dok pomoć koja je odobrena tokom cele godine nije prelazila tri ipo hiljade porodica.
Osim potpore austrougarskih vlasti i one koja je stizala preko srpskog ogranka Crvenog krsta, gradskim porodicama pomoć su slali i članovi izbegli u neutralne i zemlje saveznice. Najčešće je takva pomoć stizala iz Ženeve, posredstvom Crvenog krsta, a novac je u Srbiji isplaćivan preko austrijskih i mađarskih banaka koje su radile u okupiranoj oblasti.