Na razvoj istoriografije posvećene temama savremene istorije, na razne načine, tokom 80-tih i 90-tih godina, uticala je smrt J. B. Tita i nestajanje partijskog nadzora, duboka državna kriza, kraj Hladnog rata, rat i raspad državne zajednice, naučna izolacija i sazrevanje generacije istoričara stručno posvećene temama savremene istorije.
U radovima istoričara počeli su da dominiraju izvori domaćeg i stranog porekla. Tematski istoriografija je postala bogatija. „Opšta mesta“ zamenili su istraživački rezultati. Proces napuštanja tematski uskih segmenata prošlosti, na kojima se ostajalo u sferi rekonstrukcije, bio je spor i mukotrpan. Podjednako je bio spor i proces prerastanja istorije kao „nauke“ pojedinačnih činjenica u nauku koja nije samo rekonstrukcija događaja već razumevanje procesa koji mnoštvu događaja daju smisao.
Iz istoriografskih radova iščezla je nekadašnja frazeologija i apologetika. Uz rečnik, istoričari su preispitivali i misaoni instrumentarij struke. Nastali su ozbiljni teorijski radovi o problemima istraživanja savremene istorije, primeni istorijskog metoda u savremenoj istoriji, novim metodološkim tehnikama. Znanje se počelo neslućeno uvećavati. Sam protok vremena, tako je bar izgledalo tokom 80-tih, relativizovao je nekadašnje animozitete i ideološku isključivost. Izvorna građa, pohranjena u ključnim državnim arhivima, postala je dostupni istoričarima bez ikakvih uslovljavanja.
U okviru predmeta posvećenih istoriji Jugoslavije i savremenoj istoriji studenti su bili u prilici da steknu osnovna znanja o posleratnom svetu. Napisani su prvi udžbenici savremene istorije. Iz istorijskih instituta, nošena zakonima biologije, iščezla je generacija „partijskih kadrova“. S njom i partijski nadzor nad istoričarem. Savremenu istoriju počeli su izučavati profesionalci, istoričari, koji su se njom bavili kao bilo kojim segmentom prošlosti. Dosezanjem stručne samosvesti istoričar je prestajao da bude partijan i postao naučnik – „zastupnik interesa znanja“.
U tim godinama odbranjeno je više magistarskih teza i doktorskih disertacija posvećenih pojedinim aspektima Hladnog rata. U središtu interesovanja istoričara bila je Jugoslavija i njen odnos sa svetom. Istraživači nisu prekoračivali hronološku granicu koju je činila 1955. godina. Unutar datih istorijskih okolnosti (1945-1955), izazvanih krajem Drugog svetskog rata, začetkom Hladnog rata i sukobom Jugoslavije sa SSSR-om i zemljama „narodne demokratije“, istoričari su istraživali društveno-ekonomske promene i organizaciju upravljanja u privredi. Bavili su se složenim odnosom države i samoupravljanja. Zanimao ih je široki tematski krug pitanja vezanih za odnos Komunističke partije prema kulturi, slobodi stvaralaštva, inteligenciji. Pisali su o nacionalnom pitanju i odnosu prema verskim zajednicama. U središtu njihovih interesovanja bio je odnos Jugoslavije s velikim silama (SAD, SSSR, Velika Britanija) i balkanskim zemljama. Izučavana je strategija razvoja zemalja u razvoju, ekonomska saradnja i procesi regionalne integracije. Analizirani su „ograničeni“ i lokalni ratovi, primena sile u međunarodnim odnosima, razvoj sistema bezbednosti, detant.
Tih godina timskim radom istraživača u institutima i istraživačkim naporom pojedinaca objavljeno je više zbornika istorijskih izvora posvećenih razvoju nesvrstanih zemalja, sukobu Jugoslavije i Informbiroa, unutrašnjoj i spoljnoj politici Jugoslavije. Pojava enciklopedijskih izdanja posvećenih nesvrstanim zemljama i hronologija koje su govorile o događajima u svetu, spoljno-političkoj delatnosti Jugoslavije, krizi i raspadu jugoslovenske države, svedočanstvo je o dosegnutoj zrelosti istoriografije.
Kao rezultat višegodišnjih temeljnih istraživanja u domaćim i svetskim arhivima pojavile su se prve knjige koje govore o mestu Jugoslavije u Hladnom ratu. Umnožila se naučna literatura o sukobu Jugoslavije sa SSSR-om i zemljama „narodne demokratije“. Istoričari su počeli da pišu o glavnim procesima unutrašnjeg razvoja Jugoslavije i njenoj spoljnoj politici. Sveobuhvatnije nego do tada progovoreno je o karakteristikama međunarodnih odnosa, protivurečnostima savremenog sveta, osobenostima revolucija, karakteru kriza, suštini pokreta nesvrstanih.
Tragajući za uzrocima opšte krize koja je razdirala jugoslovensku državu i društvo, pristupljeno je preispitivanju fenomena osvajanja vlasti oružanom revolucijom, uloge međunarodnog faktora, spoljne politike, strategije razvoja. Hladni rat je predstavljao okvir unutar koga je vršena analiza jugoslovenske stvarnosti. Problemsko suprotstavljanje gledišta oko otvorenih pitanja prošlosti i savremenosti, iako često motivisano političkim razlozima, pogodovalo je razvoju znanja. S protokom vremena otvorene su i kritičke debate o osnovnim pitanjima, alternativama, preobražaju, drami socijalizma.
Istoriografija je u XX veku na prostorima Jugoslavije uvek bila svojevrsna slika države i odnosa koji u njoj vladaju. Raspad države i ratovi za njeno nasleđe učinili su da zajedničko istorijsko sećanje gotovo prestane da postoji. Na udaru politički motivisanih zahteva za revizijom istorije našlo se i pribrano znanje o socijalističkoj Jugoslaviji i vremenu Hladnog rata.
Nije u pitanju bila samo legitimna potreba za preispitivanjem do juče „najpouzdanijih odgovora“, koju je nužno nametnulo razbijanje i raspad države. Nove političke elite su, umesto znanja, prednost davale „selektivnom sećanju“ i „organizovanom zaboravu“ svega što je predstavljala do juče zajednička država. Radikalna, politički motivisana i nenaučna revizija istorije nastojala je da u temeljima potre, uz ostalo, i sve što je moglo da asocira na mesto, ulogu, značaj Jugoslavije u godinama Hladnog rata. Podrška takvom kursu je stizala od onih društvenih snaga i političkih krugova u svetu koje su iz Hladnog rata izašli kao pobednici.
Obrt „istoriografske perspektive“ mnogim svojim elementima značio je najdirektnije kvarenje struke istoričareve. Revizionistički udar (motivisan politikom, znači vannaučnim) nastojao je da obesmisli istorijske činjenice, a samim tim i događaje, pojave i procese o kojima one govore. Na udaru se našao i naučni metod svojstven istorijskoj nauci koji je osporavan različitim vannaučnim diskursima. Ulogu istoričara u procesu revizije istorijske slike epohe preuzeli su propagandisti, političari, stranački odbori, tribunali. Išlo se za tim da istorijska nauka sasvim promeni svoju suštinu. Politika koja je nastojala da iznova prevrednuje prošlost brutalno je nastojala da izvrši promenu same svrhe naučnog saznavanja prošlosti. To je, takođe, značilo „sužavanje“ broja istorijskih izvora na kojima se „izvlače“ zaključci koji radikalno menjaju istoriografsku sliku epohe. Naučna istoriografija je, ipak, izdržala taj „revizionistički udar“.
U drugoj polovini 90-tih i prvim godinama XXI veka naučna istoriografija o Jugoslaviji i Hladnom ratu našla se pred novim početkom. Rat, raspad jugoslovenske države i kraj Hladnog rata bile su one „prelomnice“ koje su omogućile novoj generaciji istoričara da s više sigurnosti i objektivnosti piše o događajima i procesima s kojima su njihovi prethodnici bili sljubljeni. Vreme obeleženo Hladnim ratom, politikom interesnih sfera, blokovskom podelom sveta, trkom u naoružanju, antikolonijalnim ustancima i revolucijama, ideološkim fanatizmom, sukobima, podelama, protestima zahtevalo je dublja naučna objašnjenja od onih koje su decenijama nudile politika i propaganda. Istoričari su se, iznova, okrenuli istorijskim izvorima.
Započela su temeljna arhivska istraživanja koja su, neminovno, postavljala brojna pitanja, otvarala nove istraživačke teme, iskušavala kritičnost, provocirala „sumnju bez kraja“ koja uvek opseda istoričara, nikada zadovoljnog postojećim nivoom saznanja i količinom proučenih istorijskih izvora. Pratilo ih je kritičko preispitivanje postojećeg istoriografskog nasleđa posvećenog savremenoj istoriji Jugoslavije i pojedinim fenomenima Hladnog rata. Istraživački je prekoračena je hronološka granica koja je dugo opstajala na 1955. godini. Dostupni istorijski izvori omogučili su istraživanje složenih političkih, diplomatskih, vojnih, kulturnih odnosa koje je Jugoslavija imala sa Istokom i Zapadom. Otpočelo je sistematično objavljivanje istorijske građe. Pažnju istoričara mlađe generacije formiranih na Katedri za istoriju Jugoslavije privukle su velike krize Hladnog rata i jugoslovensko političko pozicioniranje u njima (Korejski rat, Suecka kriza, događaji u Mađarskoj 1956, Kubanska kriza, Kinesko-indijski sukob, Berlinska kriza, Praško proleće…). Na osnovu novih izvora počelo se pisati o odnosima koje je, tokom Hladnog rata, Jugoslavija imala s balkanskim susedima (Bugarska, Mađarska, Albanija, Grčka…).
Istraživački je otvoren široki tematski krug pitanja vezan za političke, ekonomske i kulturne uticaje i prožimanja (sovjetizacija, amerikanizacija, rok kultura, omladinska kultura, disidentstvo, formiranje elita…). Istoričari su se zapitali nad fenomenom percepcije drugih u jugoslovenskoj stvarnosti i viđenju Jugoslavije u ogledalu politike velikih sila, suseda, zemalja Trećeg sveta. Sazrela je svest da naučni rezultati do kojih dolaze istoričari moraju biti kritički provereni u stručnom dijalogu s kolegama iz sveta. U tom kontekstu u Beogradu je organizovano više međunarodnih naučnih skupova posvećenih Balkanu posle Drugog svetskog rata (1996), sukobu Jugoslavije i Informbiroa (1999, 2012), odnosu velikih sila i malih zemalja u Hladnom ratu (2003), pokretu nesvrstanosti (2005, 2011, 2012). Posebna pažnja je posvećena formiranju i naučnoj afirmaciji najmlađe generacije istoričara koja, konačno, osnovna znanja o Hladnom ratu stiče na osnovnim studijama istorije, a proširuje ih na postdiplomskim i doktorskim studijama. Traganje za novim tematskim okvirima, teorijskim gledištima, empirijskim modelima siguran je znak vitalnosti naučne istoriografije koja se, u celoj jednoj deceniji, razvijala u izolaciji.
Gde smo danas?
Pred našim očima neumitno je iščezla jedna epoha sa svojim simbolima, čvrstim ubeđenjima, zabludama, iluzijama. Pritisak novih saznanja i sve proživljeno poslednjih decenija nesumnjiv je izazov za generaciju istoričara posvećenih savremenoj istoriji koja danas stvara u srpskoj kulturi. Bogato istoriografsko nasleđe traži nužno preispitivanje, ali, istovremeno, pruža i podršku istoričarima.
Iz okruženja prepunog događajima, zapletima, krizama, strastima, frustracijama, političkim podelama istoričar je dužan da progovori racionalno, po sopstvenoj pameti, u skladu sa senzibilitetom vremena u kome živi, poštujući dosegnutu stručnu samosvest i metodologiju nauke kojoj je posvećen. Pred njima je zadatak da pokušaju prekoračiti okvire tematskih, konceptualnih i interpretativnih skučenosti koje su opterećivale istoriografiju prethodnih decenija.
(iz knjige Ljubodraga Dimića Jugoslavija i Hladni rat, Arhipelag, 2014)