Dok se ubrzano analiziraju ideje Dejvida Harvija o pobunjenim, buntovnim gradovima, iznete u njegovoj najnovijoj knjizi Pobunjeni gradovi: od Prava na grad do Urbane revolucije, evropske urbane prestonice od Atine, Istanbula i Stokholma već su pune barikada – buntovnih ljudi koji žele da svoje gradove učine boljim mestom za život. Ono što se danas dešava u tim gradovima, sutra će se dešavati u ostalim evropskim i globalnim gradovima. Ali to više nije pitanje grada, jednog prostornog i društvenog poretka. Pitanje pobunjenih gradova ključno je pitanje naše zajedničke civilizacije, koja je po prvi put u svojoj istoriji istovremeno i urbana i globalna.
Dakle, pobune, buntovništva, nezadovoljstva, protesti, barikade, frontovi, sukobi više nisu lokalizovani. Oni se mogu pojaviti bilo gde u globalnom urbanom prostoru. Jedino je fenomenologija urbanih pobuna privremeno lokalizovana: danas u Istanbulu ili Stokholmu, sutra u Londonu, Parizu, Barseloni ili Rimu. No dinamika urbane pobune ima svoju logiku – logiku fluida koji se brzo može preliti iz jednog grada u drugi. Konačno, ta logika sve više se ispoljava kao antikapitalistička pobuna. U tom smislu, ovo Harvijevo delo nije fenomenologija buntovnih gradova, već analiza dubljih ekonomskih, političkih i društvenih uzroka strukturalnih protivrečnosti samog kapitalizma, a posebno one njegove kasne forme koja dominira globalnim urbanim društvom u poslednjih trideset godina – neoliberalizma. Zbog toga je čitanje Harvijevih rasprava o gradovima nemoguće bez razumevanja njegove kritike neoliberalnog kapitalizma koje su iznete u knjigama Kratka istorija neoliberalizma (2012) i Enigma kapitala (The Enigma of Capital) (2010).
Treba unapred potsetiti na to da se Harvi ovom knjigom vratio svojim „starim“ temama iz oblasti kritičke urbane sociologije koja ima snažni i neskriveni (neo)marksistički pristup, prisutan i u ovom delu. On još jednom podseća na to da „vrlina Marksovog pristupa jeste da on daje mogućnost da se konstruiše kristalno jasan pregled opštih zakona kretanja kapitala na takav način da je apstrahovan od specifičnih i pojedinačnih uslova njegovog doba” (Harvi 2013: 65).
Svakako, Harvi nikada nije teme iz urbane sociologije zaista napuštao, da bi im se kasnije sporadično vraćao. U svim njegovim delima grad i problem proizvođenja urbanog načina života pod kapitalističkim ekonomskim uslovima prisutni su kao neizbežni okvir analize svakodnevne dinamike urbanog. Od prve značajnije knjige posvećene gradu Društvena pravda i grad (Social Justice and the City) (1972; 1993), pa sve do Pobunjenih gradova i dela Pariz, glavni grad modernosti (Paris, Capital of Modernity) (2003) Dejvid Harvi je bio beskompromisni kritičar onih uslova pod kojima se proizvodi savremeni urbani život, a taj snažni neomarksistički kritički impuls opstajao je u njegovim delima čak i tada kada se činilo da su marksizam i neomarksizam teorijski neadekvatni, istorijski anahroni, metodološki neplodni i politički prevaziđeni. Zapravo, pre se radilo o tome da je Harvijev neomarksizam upravo kroz probleme grada raskrinkavao ono što se prikrivalo teorijama modernizacije, postmodernizacije i globalizacije; starim liberalističkim obećanjima o slobodi – iz kojih su sada stajale nove neoliberalističke zamke poistovećivanja slobode sa slobodnim tržištem; duboki problemi nejednakog geografskog i društvenog razvoja – globalnog, ali i regionalnog i urbanog; te na kraju lažno obećanje globalizacije i njenih neoliberalnih promotera da će tržišni svet biti slobodniji, bezbedniji i bogatiji.
Ukoliko bi se neki pojedinačni slučaj neravnomernog geografskog razvoja, kao teme na kojoj Harvi insistira, mogao postaviti kao paradigma ukupnih globalnih efekata neoliberalizma na savremenu urbanu civilizaciju, u tom slučaju bi argentinski model verovatno na najbolji način sumirao te tridesetogodišnje učinke: “čitava ta epizoda zaudara na novi imperijalizam: pustošenje ekonomije, nagomilavanje ogromnih nejednakosti, privredna stagnacija praćena dubokom i upornom depresijom i masovnim osiromašenjem stanovništva kao posledica najveće koncentracije bogatstva u argentinskoj istoriji“… (Harvi 2012: 140). Neravnomerni geografski razvoj – posmatran kroz neravnomerni razvoj gradova – ponovo nudi jednu paradoksalnu sliku savremenog sveta. Obećanje da će urbana civilizacija biti bolji životni svet pretvorilo se u paradoks u kojem se priroda naših gradova preobrazila iz nade u pobunu i revolt. Taj urbani svet nikada u svojoj istoriji nije bio bogatiji, moćniji i tehnološki napredniji – ali i nikada siromašniji, nepravedniji i suroviji – “urbani proces je prošao kroz još jednu transformaciju obima. Ukratko, postao je globalan” (Harvi 2013: 35).
Dakle, pitanja postavljena u Pobunjenim gradovima idu mnogo dublje od fenomenologije urbanog revolta. Nadahnuta Lefevrovim (Lefebvfe 1974; 1991; 1988) neomarksističkim promišljenjima proizvodnje urbanog, Harvijeve ideje su otvorile mogućnost za novo razumevanje same društvene proizvodnje (urbanog) prostora. To više nije jedan, celoviti prostor, već niz zasebnih prostora i mesta; to više nije pojam geometrije ili fizike, već pojam sociologije i humane geografije; to više nije (jedan) topos već heterotopos. Upravo to mnoštvo društveno, politički i ekonomski proizvedenih prostora (heterotopija drugačijih od Fukoovih), granica i mesta generiše dinamiku urbanog, a zbog svog duboko stratifikovanog karaktera i dinamiku sukoba i pobuna.
Već u svom podnaslovu Harvijeva knjiga nagoveštava da su Pobunjeni gradovi omeđeni upravo Lefevrovim ključnim pojmovima: Pravo na grad (2008) i Urbana revolucija (1974). Ali Harvi je uprkos lefevrovski zadatim granicama otišao dalje. Stoga interesovanje za pitanja prostorâ, mestâ i granicâ u okvirima savremene geografije i sociologije nikada neće biti isto nakon Harvijevog provokativnog preusmeravanja (Soja 1989: 52) do tada klasičnih shvatanja prostora ka društvenom i simboličkom kontekstu njegovog uobličavanja i proizvođenja. Iako su njegova shvatanja sazrevala u ključu vankontinentalne neomarksističke teorije, njene saznajne konsekvence već odavno ne mogu da se zadrže u granicama njenog prvobitnog nastanka. Stoga Harviju nije problem da u svoju teoriju integriše i dirkemovsko nasleđe, kao i kasnije Burdijeovo (Bourdieu) shvatanje da različita društva u različitim epohama proizvode „kvalitativno različite koncepcije prostora i vremena“ (Harvi: 1990: 418; Burdije 1999).
Međutim, kao i za Lefevra, i za Harvija (društveni) prostor ima izrazito ideološku i političku dimenziju, odnosno prostor i jeste ideološki i politički proizvod ispod kojeg stoje društveni odnosi kao proizvodni odnosi (Lefebvre 2009). To Harvi izvrsno dokazuje ne primeru razlika u ideološkim konstrukcijama prostora za vreme trajanja Pariske komune, gde su komunari, rušeći stub Vandom, kao simbol tada nove fragmentarne i segregacione osmanovske (Haussmann) urbanističke koncepcije – koja je služila kao spacijalizavani oblik novog hijerarhijskog političkog i društvenog poretka – pokušavali da uspostave alternativni društveni poredak. Ovaj primer može da posluži kao mnogo dublja i šira matrica u razumevanju ideologije urbanog prostora, na isti način na koji je to u širim kulturnim razmerama ponudio Edvard Said u svom Orijentalizmu (2008).
Zapravo, ono što Harvi uviđa jeste da unutrašnja istorijska kontradiktornost samog kapitalizma počiva na ideološkom konceptu rušenja prostornih barijera ili na „uništavanju prostora vremenom“ (Harvi 1990: 425), ali da se ta kontradiktornost manifestuje upravo u povlačenju novih granica koje proizvode nove barijere i nove prostore. U tom smislu, kapitalizam ne samo da preoblikuje postojeće, već prethodno društveno-ekonomski i politički proizvedene prostore (kroz urbanističke strategije koje su uvek mešavine ideologije i tržišta), već osvaja i nove, do tada društveno neoblikovane prostore, koji nisu sadržali granice, zone, zemljišta, definisana mesta ili hijerarhije: “tržište zemljištem posreduje prostorom na isti način na koji finansijsko tržište posreduje vremenom“ (Sheppard 2006: 125).
Radi se, dakle, o tome da unutrašnja kontradiktornost koja stvara dinamiku tenzija u kapitalizmu biva samo privremeno prevaziđena novim geografskim ekspanzijama, osvajanjima prostora i teritorija kojima se nameće tržišna logika kapitalizma. Na taj način prostor biva društveno proizveden po pravilima igre onih koji sa njim politički i ekonomski raspolažu – sa pozicija moći. Pariska komuna je, kao model, danas još uvek aktuelna kao matrica pobune protiv monopolitičke proizvodnje urbanog prostora samo za potrebe vladajuće klase i njenog kapitala, a time se oduzima pravo na grad – pravo koje pripada svima koji u njima žive.
Harvi nas podseća, pozivajući se na Lefevra, da su pouke Pariske komune u tome da revolucionarni pokreti gotovo uvek imaju urbanu dimenziju (Harvi 2013: 16). Zato najmanje treba da nas čude sve buntovniji evropski i globalni gradovi, jer matrica njihovog ekonomskog, ideološkog i društvenog proizvođenja nije se mnogo promenila od vremena Pariske komune – samo se radikalizovala u svojoj neoliberalnoj formi. Kako kaže autor: “urbanizacija je uvek bila klasni fenomen određenog tipa, jer se viškovi izdvajaju iz nekog određenog mesta i od nekog, dok se kontrola nad upotrebom viškova obično nalazi u rukama manjine” (2013: 27). Istu matricu po kojoj je izvršena najradikalnija urbanizacija Pariza, kada je Napoleon III na mesto glavnog urbaniste postavio Osmana (1853), Harvi pronalazi na drugim savremenijim primerima urbanizacije, kao što je ona započeta u Sjedinjenim Američkim Država tokom četrdesetih godina kao urbana obnova, ili ona koja se danas pojavljuje u čitavom svetu, pre svega u Kini, južnoameričkim i azijskim gradovima. Isti problem sa kojim se davno suočio Osman nalazi se i danas pred onima koji raspolažu kapitalom i političkim instrumentima koji legitimišu urbanizaciju. Njegova je misija bila da pomogne da se reši problem viška kapitala i nezaposlenosti preko urbanizacije. Danas se dešava ista stvar. Osmanova rekonstrukcija Pariza apsorbovala je ogromne količine rada i kapitala, i “paralelno sa autoritarnim potiskivanjem pariske radne snage, predstavljala je primarni instrument društvene stabilizacije“ (isto: 30). Da li se današnja urbanistička strategija bitno razlikuje od devetnaestovekovne? Naravno, bitnih razlika nema.
Pogledajmo našu savremenu konjunkturu. Globalni kapitalizam u svojoj neoliberalnoj formi počeo je prvo da proizvodi niz uzastopnih regionalnih kriza i krahova (Istočna i Jugoistočna Azija 1997-98, Rusija 1998, Argentina 2001, itd.) koje su kulminirale globalnom krizom 2008. godine. Kakva je bila uloga urbanizacije u ovoj našoj skorašnjoj istoriji, pita se Harvi. On navodi da je u Sjedinjenim Državama sve do 2008. godine važilo čvrsto pravilo da je tržište nekretnina jedan od ključnih stabilizatora ekonomije, jer je upravo dinamika tog tržišta bila sposobna da apsorbuje veliki deo viška kapitala direktno kroz nove urbanističke projekte, rekonstrukciju starih gradskih jezgara (gentrification), stambenu novogradnju u suburbijama, kao i gradnju novih poslovnih prostora. Višedecenijska urbana ekspanzija bila je podstaknuta inflacijom cena stambenih objekata, zatim konceptom refinansiranja hipotekarnih kredita po minimalnim kamatnim stopama.
No kako je urbanizacija postala globalna, uparena sa globalnim kapitalom i međunarodnim finansijskim tržištima, ta matrica, prvobitno testirana u Sjedinjenim Državama, brzo se proširila na ostatak sveta, od Irske i Španije, do Kine i jugoistočne Azije. Posebno zanimljiv slučaj predstavlja savremena Kina. Ona je tokom dvadesetogodišnjeg perioda postala jedno od ključnih središta hiper-urbanizacije koja je sada postala istinski globalna. To je postignuto prevashodno kroz intenzivnu globalnu integraciju finansijskih tržišta, te kroz strategiju fleksibilnosti i politiku da se urbanistički projekti finansiraju iz deficita i to širom sveta: od Dubaija do Sao Paola, od Madrida do Mumbaja, pa sve do Hong Konga i Londona (isto: 36). Da li onda treba da nas začudi činjenica da se kriza, prvobitno izazvana krahom tržišta nekretnina u Sjedinjenim Državama, kao fluid proširila po čitavom svetu? Da li treba da nas čudi povezanost urbanizacije, kapitala i krize? Da li treba da nas čudi što se urbane pobune danas preko noći prelivaju iz grada u grad, sa kontinenta na kontinent?
Ali treba razumeti još jednu važnu ideju na kojoj insistira Harvi, pozivajući se na Lefevra. To je pitanje šta se danas, zapravo, urbanizacijom proizvodi? Da li još uvek možemo da kažemo da se urbanizacijom proizvodi grad? Da li je sam naslov Harvijeve knjige održiv? Postoje li danas još uvek gradovi i da li urbanizacija i dalje proizvodi gradove ili nešto drugo? Ova pitanja problematizuju i ključnu tezu ove knjige, a to je pravo na grad. Sa ovim problemima Harvi suočava čitaoce već na početku knjige, a njegovi zaključci iznenadiće sve one koji i dalje veruju da današnja urbana civilizacija predstavlja istorijski kontinuitet sa više hiljada godina starim fenomenom kojeg – po navici – nazivamo grad. Harvijevi i Lefevrovi zaključci su jasni: istorijski grad već je transformisan. Grad je mrtav čak i za one koji ga žarko žele razumeti… (Lefebvre 2008: 18). Polagati pravo na grad je, u suštini, polagati pravo na nešto što više ne postoji (Harvi 2013: 19). Ali taj grubi prekid sa kontinuitetom istorijskog grada takođe ima svoje uzroke i svoju istoriju. U tom smislu, Harvi je spreman da kaže, kao i Lefevr i Mumford, da je tradicionalni, ili istorijski grad, ubijen pod navalom agresivnog kapitalističkog razvoja.
Grad je postao žrtva neprestane potrebe da se raspolaže prekomerno akumulisanim kapitalom, u beskrajnom i svenadirućem urbanom rastu, bez obzira na društvene, ekološke ili političke konsekvence (isto: 19). Ako grad – kao istorijski grad – više ne postoji, to ne znači da ne postoji urbanitet i urbano. No urbanitet koji je proizvod kapitalizma radikalno je preoblikovao jednu bitnu karakteristiku tradicionalnog grada. To je bila njegova istorijski jedinstvena, sedimentirana sposobnost za integraciju i društvenu solidarnost. Kapacitet da poveže različite i suprotstavljene elemente u jednu celinu, bez obzira na to da li se radilo o društvenim, kulturnim, jezičkim, religijskim ili političkim razlikama. Svakako, ne treba imati utopijske i romantičarske predstave o istorijskom gradu. I on je bio prostor moći, političkih uticaja, društvenih i ekonomskih razlika, pobuna, revolucija, segregacija, raznovrsnih zoniranja. Ali on je uvek opstajao zahvaljujući svojoj sposobnosti da proizvodi univerzalne vrednosti; da harmonizuje razlike, da ih ublažava – da poredak i dinamiku različitosti učini predmetom prava za sve one koji u njemu žive. Upravo nedostatak tog prava – prava na grad – ključni je deficit kapitalističkog i neoliberalnog proizvođenja urbanog.
Šta bi onda to pravo trebalo da bude? Harvi to sasvim jasno definiše: „Polagati pravo na grad u smislu u kojem ovde govorim znači polagati pravo na neku vrstu oblikujuće moći nad procesima urbanizacije, nad načinima na koje se naši gradovi grade i obnavljaju, i činiti to na fundamentalan i radikalan način” (isto: 27). Uskraćivanje tog prava stotinama miliona ljudi koji danas žive u gradovima nužno će voditi legitimnim pobunama, jer pravo na grad je istovremeno i pravo na pobune – na urbane revolucije. Iako fenomenologija svakodnevice urbanih pobuna, onih manjih i sporadičnih, kao i onih većih i sistemskih, može stvoriti predstavu da sama urbanost generiše pobune i krize, Harvi upozorava na to da su urbani koreni kapitalističkih kriza proizvod kapitalističkog odnosa prema prostoru.
Pravo na grad, koje sve više pokazuje svoje buntovničko lice, revolt je protiv neoliberalnog projekta koji je u poslednjih trideset godina sistematski privatizovao koncepte kontrola – kontrolu viškova (vrednosti), bezbedosti i prava. S obzirom da su upravo gradovi u najvećoj meri bili mete te privatizacije kontrole – kroz nelegitimno privatizovanje javnih urbanih prostora – borba za pravo na grad kao zajednički prostor vodiće se na ulicama i trgovima tih istih gradova: kao borba za glas obespravljenih. U tom smislu, buntovno pravo na grad je revolt protiv predatorskih urbanističkih praksi (kako to naziva Harvi), koje su stvorene urbanizacijom kapitala i ideologijom koja obećava dominaciju kapitalističke klase nad urbanim prosecima. No ta se dominacija ne završava jedino kontrolom nad proizvođenjem urbanog prostora i privatizacijom javnih dobara, javnih urbanih prostora.
Neoliberalni kapitalizam, uparen sa neoliberalnim državnim aparatom, ostvaruje u gradovima bio-politički tip vlasti nad čitavim stanovništvom upravljajući “njihovim načinom života, njihovom radnom snagom, njihovim kulturnim i političkim vrednostima, kao i njihovim mentalnim koncepcijama sveta“ (isto: 101). Ono što se danas dešava sa gradovima koji su zarobljeni u zamke neoliberalnog kapitalizma zapravo je jedan fukoovski scenario bio-politike i panoptikona, jer aparati sprovođenja predatorskih urbanih praksi su aparati moći, disciplinovanja, kontrolisanja, nadzora i kažnjavanja.
Dejvid Harvi je svoju knjigu Pobunjeni gradovi otpočeo sa Lefevrovim i Parkovim (Robert Park) idejama. Ovaj prikaz završava sa Parkovom idejom: grad je „čovekov najdosledniji i, u celini, njegov najuspešniji pokušaj da rekonstituiše svet u kojem živi prema svojim željama. Ali ako je grad svet koji je čovek stvorio, to je svet u kojem je on od tada osuđen da živi. Na taj način, indirektno i bez ikakvog jasnog osećaja prirode svog zadatka, čovek je kroz izgradnju grada rekonstituisao samog sebe“ (isto: 26). Pravo na grad o kojem govori Harvi upravo je mogućnost da jedna istorijski jedinstvena ljudska tvorevina – grad – ponovo postane mesto zajedničkog života i kolektivnog odlučivanja o tom zajedničkom životu. To je pravo na menjanje i osmišljavanje grada u skladu sa našim najdubljim željama, reći će Harvi.
Dušan Marinković o knjizi Dejvida Harvija Pobunjeni gradovi: od Prava na grad do Urbane revolucije u izdanju Mediterran Publishinga
Prevod: Viktor Radun Teon