Međunarodno priznat znak geografskog porekla trebalo bi označenom proizvodu da pogura cenu naviše i dobra je reklama, kako za proizvođača, tako i za celu zemlju ili region iz kojeg potiče. Ne čudi, zato, da se danas mnoge zemlje i njihove privrede spore oko toga kome određeni proizvod, odnosno brend pripada, čak i unutar Evropske unije.
Između Slovenije, Austrije i Italije godinama je vođena rasprava oko toga čijem kulturnom i istorijskom nasleđu pripadaju lipicaneri. Iskra spora oko čuvene rase konja nedavno je nakratko ponovo zavarničila. Austrija je prvo, prema pisanju slovenačkih medija, mimo znanja Slovenije na listu svetske nematerijalne kulturne baštine UNESCO prijavila ergelu lipicanera u štajerskom selu Piber, gde se navodno čuva izvorna dokumentacija o uzgoju te pasmine, ali je nedavno taj predlog povukla. Odluka Austrije da odustane od namere da vodi međunarodni registar lipicanera ocenjen je u Sloveniji kao veliki uspeh ergele u Lipici, pa i kao svojevrsna pobeda te zemlje u borbi za slavni brend i jedan od nacionalnih simbola „dežele“.
Većina sporova, ipak, vodi se oko proizvoda. Slovenija je, recimo, imala otvoren „front“ sa Hrvatskom zbog „kranjske klobase“. Krajem prošle godine Hrvatska gospodarska komora izdejstvovala je pravo svojim proizvođačima da ime kranjska kobasica mogu koristiti sledećih 15 godina. To je, kažu u HGK, najduži prelazni period koji se mogao dobiti. Slovenija je još 2010. htela da zaštiti oznaku geografskog porekla kranjske kobasice, ali je Hrvatska u postupku prigovora Evropskoj komisiji dokazala da je ovaj naziv korišćen u toj zemlji najmanje 25 godina pre podnošenja slovenačkog zahteva za registraciju. Sličnih primera, ponekad i neočekivanih, ima mnogo. Hrvati su tokom pregovora za ulazak u EU imali probleme sa Italijanima oko korišćenja imena „prošek“ za vino, dok su se Slovenci sporili sa Makedoncima oko ajvara, a Srbija, između ostalog sa Češkom oko rakije šljivovice…
Dobro za državu, proizvođače, potrošače
Informacija da se broj sporova između država oko zaštite geografskog porekla pojedinih, pre svega poljoprivredno-prehrambenih proizvoda, povećava, govori u prilog najmanje dve stvari: da je to značajno za te države i njihove preduzetnike, ali i da zakonodavstvo i praksa u ovoj oblasti zahtevaju dodatno unapređivanje, kaže za B&F dr Saša Veljković, profesor Ekonomskog fakulteta Univerziteta u Beogradu.
„Geografske oznake postaju moćno sredstvo u konkurentskoj borbi, pre svega kada su u pitanju poljoprivredni proizvodi, hrana, proizvodi ručne izrade i tradicionalna umetnost. Zaštitne oznake geografskog porekla se koriste kada proizvod ima atribute ili reputaciju koji pokazuju poreklo i ujedno su i pod uticajem tog geografskog porekla. To je naročito bitno u situacijama kada geografske oznake ukazuju potrošačima na poreklo i kvalitet proizvoda i tom činjenicom dodaju vrednost osnovnom proizvodu ili brendu, utičući na potrošače da se pre odluče za njegovu kupovinu. Ovo je bitno kako na domaćem tržištu, tako i u inostranstvu. Naročito je po tome specifično tržište EU, koje je po mnogim aspektima potpuno otvoreno, te su geografske oznake porekla jedan od načina da se preusmeri tražnja potrošača na proizvode iz neke zemlje, na zakonski dozvoljen način“, objašnjava Veljković.
Zoran Dragojević, rukovodilac Grupe za dizajn i oznake geografskog porekla Zavoda za intelektualnu svojinu Srbije ističe da je za jednu zemlju zaštita proizvoda oznakama geografskog porekla važna zato što pojedini proizvodi predstavljaju deo tradicije i nacionalnog identiteta, ono po čemu su jedan narod i država prepoznatljivi u svetu. Brazil je, tako, poznat po kafi, Kuba po cigarama, Francuska po vinima i sirevima, Belgija po pivu i čokoladama, Švajcarska po satovima… „Oznake geografskog porekla predstavljaju prava industrijske svojine za koje važi princip teritorijalne zaštite. Da bi oznaka geografskog porekla uživala zaštitu na međunarodnom nivou nije dovoljna samo nacionalna zaštita, proizvod mora da bude zaštićen i međunarodno. Na taj način sprečava se da naziv proizvoda postane generičan, uobičajen naziv za određenu vrstu odnosno tip proizvoda što dovodi do gubitka ekskluzivnosti proizvoda i mogućnosti da se proizvodi bilo gde“, kaže Dragojević.
Saša Veljković upozorava da bi geografske oznake, ukoliko ne bi na pravi način bile zakonski regulisane i zaštićene, bile podložne korišćenju u svrhu obmanjivanja potrošača. „Jedan od najpoznatijih je spor oko sira feta, u koji su bile uključene Danska, Francuska, Velika Britanija, Nemačka i Grčka. Posle duge borbe i dokazivanja, pobedu je odnela Grčka. Efekte ovog spora i donetih odluka o priznavanju geografskog porekla Grčkoj osetili su i proizvođači i potrošači u Srbiji, pošto je postala raširena praksa da se za punomasni beli sir koristi naziv feta, što uopšte ne odgovara stvarnom sastavu i poreklu ove vrste sira. Potpisivanjem Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju, Republika Srbija je preuzela obavezu da na svojoj teritoriji obezbedi zaštitu oznaka geografskog porekla za poljoprivredne i prehrambene proizvode, kao i da zabrani svaku upotrebu imena zaštićenih u EU za proizvode koji ne zadovoljavaju uslove za korišćenje oznaka geografskog porekla. Iz tog razloga se oznaka feta sir više ne nalazi na pakovanjima srpskih proizvođača“, podseća Veljković.
Strogo kontrolisano poreklo
Da bi se zaštitio na međunarodnom ili nivou EU, proizvod mora da bude najpre nacionalno zaštićen. Oznakom geografskog porekla može, pri tom, da se štiti samo proizvod koji poseduje posebna svojstva i kvalitet uslovljen prirodnim i ljudskim faktorima i koji se proizvodi na ograničenom geografskom području, objašnjava Zoran Dragojević, navodeći kao primere u Srbiji homoljski med i Homolje, sremski kulen i Srem, ili bermet sa Fruške Gore.
„Zakon EU osigurava da samo proizvodi koji vode poreklo iz datog, specifičnog regiona i ispunjavaju stroge standarde i propise, mogu biti dostupni na tržištu sa tom geografskom oznakom. Ovaj zakon štiti nazive: vina, sireva, šunki, kobasica, maslina, piva, peciva, voća, povrća… Kvalitet roquefort sira, na primer, zavisi od specifičnosti proizvodnje. Sir mora biti proizveden od mleka posebne vrste ovaca. Nakon toga se čuva u prirodnim pećinama blizu grada Roquefort u regionu Aveyron u Francuskoj, gde je tretiran specijalnim gljivicama koje rastu samo u tim pećinama“, objašnjava profesor Veljković dodajući da pored evidentnih razlika, koje moraju biti dokazane, postoji i dug pravni postupak, te izrada studija i standarda, koji moraju opravdati dodeljivanje oznake zaštićenog geografskog porekla konkretnom proizvodu.
Upotreba geografskih oznaka nije ograničena samo na poljoprivredne proizvode. One mogu da istaknu, prema Veljkovićevim rečima, i kvalitet proizvoda koji su posledica ljudskog faktora i/ili tradicije određenog mesta, kao što su specifični proizvodi domaće radinosti i uopšte tradicionalni proizvodi za neko područje. Mesto porekla može biti selo ili grad, region ili država. Na primer, Bohemia je priznata kao geografska oznaka u mnogim zemljama za određene proizvode poreklom iz Češke, posebno za kristalno posuđe.
Visok kvalitet i niska svest
Pojedine zemlje u okruženju danas imaju registrovane na desetine proizvoda sa geografskim oznakama. Srbija na tom planu, bar kad je o međunarodno priznatom poreklu reč, nije daleko odmakla. Saša Veljković kaže da dosta proizvoda koje smatramo „našim“ ne možemo zaštititi, ili ne u ovom obliku, jer prava na njih već polažu neke druge zemlje i područja.
„Srbija i te kako ima proizvode koji imaju posebna svojstva ili kvalitet“, kaže Zoran Dragojević i dodaje: „Pored 52 proizvoda koji su nacionalno registrovani imamo i tri koja su međunarodno registrovana preko Lisabonskog aranžmana, a to su: homoljski med, bermet i leskovački domaći ajvar. Svakako treba imati u vidu i ariljsku malinu, futoški kupus, pirotski ćilim. Možemo samo da žalimo što nismo blagovremeno zaštitili nacionalno piće pod nazivom šljivovica, već mu moramo dodavati prefikse u obliku geografskih naziva npr. Valjevska šljivovica, Čačanska i slično“.
Osnovni problemi koji, prema rečima sagovornika B&F-a, prate naše proizvode su često nedostatak garantovanog kvaliteta, male količine, kontinuitet u isporukama, konkurentne cene, pakovanje i slični razlozi. „Proizvođači moraju da prepoznaju svoj interes u zaštiti proizvoda kako na domaćem tako i na međunarodnom nivou, a relevantni faktori u državi kao što su lokalne samouprave, privredne komore, državni organi i druge institucije moraju da im pomognu u postupku zaštite, stručno i materijalno“, smatra Dragojević.
Profesor Veljković kaže da se, i pored činjenice da postoji zadovoljavajući zakonodavni okvir i institucije koje prate i vode registar žigova ovog tipa, čini da nedostaje mnogo više edukacije preduzetnika, malih privrednika i drugih grupa i pojedinaca, koji bi mogli da se aktivno uključe u proces kreiranja, registracije i marketinške valorizacije proizvoda sa zaštićenim geografskim poreklom. U velikom broju slučajeva, nosioci zaštite su udruženja (malih) proizvođača, koja nemaju ni snage, ni znanja, da uspešno vode zaštićeni proizvod, naročito izvan granica zemlje. Upitna je, kaže Veljković, i svest u pogledu unifikovane primene standarda za spravljanje tih proizvoda, koji apsolutno moraju biti poštovani, a gde sigurno ima manipulacija, što onda narušava i imidž datog brenda. Nažalost, dodaje Veljković, o svesti u ovom domenu govori i podatak da je u akciji ’Najbolje iz Srbije’ prošle godine bio prijavljen samo jedan brend u kategoriji proizvoda sa zaštićenim geografskim poreklom, a ove godine tri – iako su ovu kategoriju organizatori na čelu sa Privrednom komorom Srbije uveli upravo da bi promovisali, ukazali na dobre prakse i ulili novu snagu malim proizvođačima i preduzetnicima da razvijaju kvalitetne proizvode sa zaštićenim geografskim poreklom.
Biljana Vuković
broj 120, septembar 2015.