Srbija i ostale članice nekadašnje SFRJ na svojoj teritoriji imaju veći broj spomenika i memorijalnih kompleksa koji obeležavaju mesta stradanja i značajnih bitaka u Drugom svetskom ratu. Uprkos tome, domaći memorijalni turizam danas je nerazvijen, što iz ideoloških razloga, što zbog potpunog nemara, iako je interesovanje domaćih, a posebno stranih turista za ove lokalitete sve veće iz godine u godinu.
Memorijalni turizam može da bude unosan posao sa značajnim prihodima za lokalne turističke radnike, ugostitelje i prodavce suvenira. U zemljama zapadne Evrope i SAD to je odavno uočena i dobro razvijena poslovna prilika, a lokacije bitaka iz Američkog građanskog rata, iskrcavanja u Normandiji, najvećih koncentracionih logora, kao i najčuvenijih bitaka iz Prvog svetskog rata, obeležene su spomenicima i memorijalnim centrima koji su veoma posećeni, i to ne samo za vreme obeleževanja značajnih godišnjica.
Poslednjih godina, sa porastom stranih turista i razvojem društvenih mreža, interesovanje za ovakve spomenike neprekidno raste i u Srbiji, koja u tom segmentu ima itekako šta da ponudi, pogotovo oni koji su posvećeni stradalima u Drugom svetskom ratu, kada su spomen-komplekse podizali naši najznačajniji arhitekti, slikari i vajari posleratnog perioda. Ipak, njihov potencijal je i dalje neiskorišćen, a prepoznali su ga samo retki preduzetnici i entuzijasti-istraživači.
U beogradskom Muzeju istorije Jugoslavije u toku je „putujuća“ izložba koja se bavi upravo ovom tematikom, kao deo projekta na kome radi nekoliko grupa multidisciplinarnih istraživača iz Ljubljane, Sarajeva, Zagreba, Skoplja i Beograda. Cilje ovog projekta je, između ostalog, da podstakne državne institucije da razviju strategije održivog upravljanja svih lokaliteta na kojima se nalaze spomenici, memorijalni kompleksi i parkovi nastali u SFRJ, a kao jedan od proizvoda projekta nastaće i njihova onlajn mapa.
Jelica Jovanović, iz domaćeg nevladinog udruženja Grupa Arhitekata, koje je jedan od organizatora izložbe, kaže u razgovoru za „Biznis & Finansije“, da je razvoj ovakvog projekta donekle podstaknut sve većom popularnošću memorijalnih spomenika na društvenim mrežama, ali i potrebom da se reaguje na sadržaje koji ih ne prikazuju na relevantan način i ne pominju imena njihovih autora, kao u slučaju knjige „Jan Kempenaers – Spomenik“, holandskog arhitekte Willem Jan Neutelings-a. Za takav pristup je karakteristično da se memorijalni spomenici predstavljaju kao dela koja su otuđena od okruženja i konteksta u kome su nastala, bez sagledavanje njihove vrednosti iz ugla istorije umetnosti ili zaštite spomenika, objašnjava Jovanović i ističe da se, nasuprot tome, izložba bavi celokupnom infrastrukturom koja je u vreme SFRJ građena zarad memorijalnog turizma.
Mada su, danas, ovi kompleksi najčešće zapušteni, situacija nije svuda ista. „Na nekim lokacijama su koliko-toliko održavani, a negde su u potpunosti zanemareni ili rušeni, kao na pojedinim mestima u Bosni i Hrvatskoj, gde se to dešavalo kao posledica rata ili otvorenih vandalističkih ispada. Može se reći da su na pojedinim lokalitetima u Srbiji i Sloveniji oni najbolje očuvani, mada to zavisi i od onih koji ih čuvaju“, kaže Jovanović. Ona pojašnjava da je očuvanje spomenika pod zaštitom države u nadležnosti lokalnih muzeja, koji su, međutim, locirani u gradskim jezgrima, daleko od memorijalnog kompleksa, a na samim lokalitetima često nedostaje odgovarajući kadar.
„Primera radi, u Beloj Crkvi ključevi memorijalne zbirke su kod lokalnog učitelja, a sama zbirka je u veoma lošem stanju jer krov prokišnjava. S druge strane, Kadinjača je pod nadležnošću Narodnog muzeja u Užicu, koji vodi računa o čitavom kompleksu, pa je ceo taj prostor ušao u Ljubljanski proces 2, koji se bavi zajedničkim nasleđem bivše zemlje“. U Srbiji je, dodaje naša sagovornica, takođe bilo slučajeva vandalizma, navodeći primer Krupnja, gde je spomenik na Stolicama već dvaput bacan u reku, a neke memorijalne umetničke zbirke su nepotpune, ili u jako lošem stanju.
Tokom prethodnih četvrt veka „zagubila“ se činjenica da ovi spomenici, zapravo, predstavljaju grobnice ogromnog broja ljudi koji su na tom mestu poginuli, a njihova poruka je u velikoj meri politizovana. Stoga je za autore aktuelne izložbe u u Muzeju istorije Jugoslavije donekle bilo iznenađujuće tako veliko interesovanje publike, ali se pokazalo i da mladi posetioci gotovo ništa ne znaju o toj tematici. „Neki od njih su tek nakon izložbe počeli da istražuju taj istorijski period i potom su se vraćali da nam saopšte kako su zaprepašćeni tolikim brojem žrtava. Oni su, do tada, takve spomenike isključivo poistovećivali sa komunizmom i autoritarnim režimom, što ukazuje na neodgovarajuće tretiranje ove problematike u aktuelnom obrazovnom sistemu, ali i u celokupnom kulturnom životu“, ocenjuje Jovanović i ističe da je praksa u drugim zemljama znatno drugačija, jer se spomenici vezani za posledice Drugog svetskog rata doživljavaju kao simbol najvećeg stradanja u dotadašnjoj ljudskoj istoriji.
Drugi vide što mi ne vidimo
Zato je podsticana ideja da memorijalni kompleksi posvećeni tom periodu postanu važan deo edukacije budućih naraštaja, a kod nas su prvi, skromniji spomenici počeli da se grade odmah po završetku ratnih dejstava, na svim lokacijama od značaja za NOB i obeležavanje događaja iz vremena okupacije. Nakon 1952. godine, kada se zemlja politički i ekonomski stabilizovala, Šumarice, Kadinjača, i sva druga mesta na kojima su se desila najmasovnija stradanja, dobila su drugačiji tretman, ističe Jovanović.
Tada se poklanja daleko veća pažnja arhitektonskom i urbanističkom aspektu gradnje, kao i njenoj umetničkoj vrednosti, pokreću se javni konkursi i vodi širi dijalog, u koji su se uključivali najugledniji pojedinci i organizacije. U isto vreme formiraju se institucije nadležne za urbanizam i izgradnju memorijalnih kompleksa. Sedamdesetih su takve društvene inicijative bile još razvijenije i započelo se sa gradnjom većih spomenika, apstraktnije umetničke forme, koji predstavljaju ključna mesta u istoriji naše umetnosti, jer su na njima radili najbolji arhitekti, vajari i skulptori tog vremena: Bogdan Bogdanović, Mihajlo Mitrović, Radivoje Tomić, Ivanka Raspopović, Ivan Antić… Jovanović napominje da upravo spomenici iz tog vremena i danas privlače najveću pažnju, bilo da je reč o struci, ili široj publici.
Interesovanje za nekadašnju SFRJ genarlno raste i van njenih bivših granica, možda i zato što je literatura o tom periodu dostupnija na drugim jezicima, pre svega engleskom. Tome doprinosi i preduzimljivost pojedinaca kao što je Holanđanin Ralf van der Zijden, koji je u Beogradu 2011. osnovao preduzeće „iBikeBelgrade“, nudeći, između ostalog, biciklistički obilazak „socijalističke zaostavštine i spomenika“ u glavnom gradu i postigao veliki uspeh sa tim programom.
Memorijalni kompleksi su danas pod ingerencijom Ministarstva za rad, socijalna i boračka pitanja, koje je nadležno za negovanje tradicija oslobodilačkih ratova, i o njima treba da se brinu lokalne samouprave, s tim da je to na nekim mestima preneto na tamošnje muzeje. Budžetska izdvajanja za njihovo održavanje su veoma skromna, pa se u takvim uslovima neizbežno postavlja pitanje njihove samoodrživosti.
U diskusijama o tome koliko memorijalni turizam može doprineti njihovom očuvanju, ali i ukupnom ugledu zemlje kroz veću vidljivost tog perioda naše istorije, treba imati na umu da su takvi spomenici, još u socijalističko vreme, imali za cilj i da ekonomski pomognu regione bez razvijene industrije ili strateških sirovina, podseća Jovanović. Kao primer, navodi da su građeni memorijalni parkovi, u kojima su celi šumski kompleksi stavljani pod zaštitu, sa odgovarajućom infrastrukturom koja je bila pogodna za razvoj planinskog, ferijalnog ili biciklističkog turizma.