Iako manje vidljive od npr. ratova, ekološke promene su značajan faktor povećanih migracija poslednjih godina. I dok se migracione politike primarno koncentrišu na razdvajanje “opravdanih” od “neopravdanih” izbeglica i vraćanje potonjih u navodno sigurne zemlje, kontinuirana degradacija životne sredine i njen uticaj na kretanje svetskog stanovništva uglavnom se prećutkuju.
Današnje migracije i mobilnost u svetu nije lako definisati i klasifikovati po modalitetu i uzorku koji pokreće kretanje ljudi. Uvrežena podela migracija po nivou voljnosti je još 1970-ih uvela razlikovanje dobrovoljnih i nedobrovoljnih, u koje su se pak uklapale prinudne i prisilne migracije. Razlika je jednostavno rečeno bila u nivou slobodne volje koja je ljude motivisala ili pak prisiljavala na migracijski čin. Ovde je važno ponoviti da su danas najbrojniji oblik migracija u svetu ona kretanja ljudi povezana sa ekonomskim i porodičnim razlozima.
Dakle, više ili manje dobrovoljni radni migranti i članovi njihovih porodica čine najveći deo migrantskog kontingenta u svetu, što znači četvrtinu milijarde međunarodnih migranata i preko 750 miliona onih unutrašnjih. Ukupno je oko 15% svetske populacije u pokretu. Ovome dakako moramo pridružiti sve veće i sve obimnije migracije, uglavnom prisilnog karaktera, koje su izazvane razlozima prvenstveno političke, počesto i verske prirode, usled desetina latentnih, ali i otvorenih ratova, sukoba, nasilja, progona i ugnjetavanja. Prisilno raseljavanje je danas iskusilo preko 65 miliona prisilnih migranata u svetu, a u protekle dve godine i sami smo svedočili jednom od najvećih kretanja izbeglica. Kada globalnom raseljavanju dodamo socijalne i ekonomske faktore siromaštva i besperspektivnosti i demografske faktore prenaseljenosti određenih teritorija jasno je kako su pojedina područja u svetu sklonija da budu generatori ugroženosti i ranjivosti populacije nastanjene u njima, a time i područja iz kojih se ljudi (ne)dobrovoljno iseljavaju.
No, za razliku od rata koji može biti shvaćen kao katastrofa koju izazivaju ljudi, pred silama prirode pokazuje se sva krhkost društvenih sistema da se na potpuno efikasan način nose sa promenama klime i životne sredine. Različiti su načini na koji se manifestuju klimatske promene koje su dominantno izazvane ljudskom delatnošću, a tek manjim delom prirodnim varijabilitetom zemljinog globalnog klimatskog sistema, što je činjenica sa kojim se danas slaže oko 97% naučnika u svetu. Pod životnom sredinom pak smatram jedan širi okvir koji u uključuje prirodnu sredinu (pa i klimu i sve ekosisteme na zemlji), ali i ljude sa tehnologijom koju su stvorili.
Faktori raseljavanja
Pod promenama životne sredine koje deluju na nastanak migracija obično se podrazumevaju s jedne strane ekstremne vremenske prilike i prirodne katastrofe (npr. potresi, erupcije vulkana, toplotni i hladni ekstremi, suše, požari, poplave, cunamiji, oluje). Ovakve pojave se najčešće javljaju iznenada, s velikim intenzitetom, mogu biti smrtonosne, čine veliku štetu, i uslovljavaju masovno, ali najčešće privremeno raseljavanje i evakuaciju stanovništva. Dok potresi i oluje rezultiraju najvećom smrtnošću, dotle poplave, suša i superoluje poput uragana i tajfuna rezultiraju najvećim stupnjem prisilnog raseljavanja ljudi. S druge strane ekološka neravnoteža i degradacija životne sredine (uzrokovana upravo ljudskim faktorom) događa se sporije, postupnije, i često manje primetno, s manjom smrtnošću, ali sa dugoročno trajnijim posledicama koje direktno pogađaju ekosisteme, habitate i populacije na svim kontinentima, te tako uslovljavaju raseljavanje i napuštanje dotadašnjih staništa i načina života.
Primeri su deforestacija, dezertifikacija, prljanje vode, zemljišta i vazduha, ili pak potapanje niskih, najčešće pacifičkih, ostrva zbog podizanja globalnog nivoa mora. U treću skupinu ekoloških promena mogli bismo da ubrojimo tehnološke katastrofe poput atomskih, nuklearnih i tehnoloških, a ovde svakako spadaju i razvojni projekti koji su takođe faktor raseljavanja i preseljavanja velikih populacija radi ostvarenja nekog razvojnog projekta, koji vrlo često ide na štetu autohtonog stanovništva koje gubi zdravlje, životne šanse, tradiciju i kulturu. Ujedinjene nacije su iznele podatak da su od 2002. do 2012. promene životne sredine (najčešće one klimatske) direktno uticale na živote oko 4,4 milijarde ljudi, što znači da je svake godine otprilike između 200 do 250 miliona ljudi godišnje bilo ugroženo tj. pogođeno nekim vidom promene ove vrste. Danas je evidentno da se broj prirodnih katastrofa u svetu povećava, ubrzava se njihovo javljanje, a širi se i produbljuje uticaj koji imaju na ljudska društva.
Prognoze nažalost nisu dobre, te se govori o porastu temperature do 2°C u optimističnijim scenarijima, do preko 4°C pa i više u onim realističnijim i pesimističnijim projekcijama globalnog zagrevanja. Naravno, sve će to uticati na obim i intenzitet budućeg raseljavanja u svetu. I danas je ono podosta varijabilno, od na primer 42 miliona ljudi koji su zbog ekoloških promena raseljeni u 2010., preko 32 miliona u 2012., do 19 miliona u 2015.
No nisu sva područja u svetu jednako izložena riziku od promene klime. Geografski gledano najugroženija su područja Južne i Jugoistočne Azije, područje Saharske i sub-Saharske Afrike, i pacifička i karipska ostrva. To su istovremeno i područja koja obuhvataju zemlje s niskim ekonomskim parametrima, koje nemaju dovoljno resursa i načina da se efikasno bore sa ekološkom ranjivošću.
Najugroženije grupe
Klimatske promene ugrožavaju stotine miliona stanovnika u velikim gradovima na obali svetskih okeana, u deltama i na obalama velikih reka, kao i na niskim pacifičkim ostrvima, i u područjima uz rub pustinja. I tamo su opet najugroženije grupe urbanih siromašnih, ruralne populacije, žena, dece, staraca i ostale posebno ranjive populacije, kao npr. već raseljenih i izbeglica. Većina ljudi u tzv. “zemljama u razvoju” su siromašni, socijalno i ekonomski deprivirani i vrlo često i nekim oblikom konflikta ugroženi ljudi koji zapravo imaju najmanje šansi i prilika za otpornost i prilagođavanje promenama, a vrlo često nemaju ni prilike za napuštanje tih područja. Time ekološki razlozi raseljavanja bivaju pojačani različitim političkim, ekonomskim, društvenim i demografskim razlozima, a sve to nepovratno utiče na blagostanje i zdravlje ljudi, na dostupnost osnovnih resursa i energenata za život.
Među stručnjacima za klimatske promene, tzv. “alarmisti i katastrofičari” upozoravaju kako ćemo u narednom periodu tokom ovog veka svedočiti masovnim migracijama ljudi koji će u milionima odlaziti iz svojih područja porekla u potrazi za sigurnim i boljim uslovima za život. Njihove projekcije se kreću od oko 200 miliona do preko milijarde ljudi koji će biti podstaknuti na seljenje zbog klimatskih promena. Realističniji naučnici smatraju da je takva vrsta prisilnih migracija uvek povezana i neodvojiva od drugih pokretača migracija, ali da dosad u najvećoj meri ostaje unutar granica države u kojoj se raseljavanje događa, a poneki čak misle kako bi tehnologija na određeni način mogla delovati da se ublaže posledice klimatskih promena osnaživanjem adaptacionih mehanizama stanovništva kako bi se lakše nosilo sa posledicama promena u svojim područjima porekla, a ne nužno izvan njih.
No, na migraciju se takođe može gledati kao na svojevrsnu adaptacionu strategiju koja povećava šanse pojedinca, porodice i zajednice da će pomoću nje uspeti da zadrži određeni životni standard jačajući dalje svoju otpornost na nepovoljne ekonomske i ekološke rizike. U tom smislu najugroženija grupa ljudi pogođenih ekološkim promenama su oni koji su ne-migranti, ne-mobilni, koji ni u najgorim uslovima pogođenosti nekom katastrofom zapravo nemaju dovoljno resursa, finansijskog i socijalnog kapitala, a nekad ni subjektivnih znanja, veština i volje da bi mogli izbeći najteže posledice katastrofe.
Ova vrsta raseljenih najčešće odlazi na vrlo kratke relacije u obližnja područja i čeka dok se prirodna nepogoda povuče da bi se velika većina vratila u svoje domove i započela sa obnovom, međutim postoje i dokazi kako se i tada može raditi o tzv. produbljenoj raseljenosti. Ipak, najčešće je iseljavanje trajno i na veće udaljenosti onda kada se radi o nepovratnoj promeni životne sredine poput širenja pustinje ili postupnog potonuća ostrva, ili pak uništenja staništa tehnološkim sredstvima. Nažalost, današnji međunarodni režim izbegličke zaštite ili bilo koji drugi humanitarni režim pomoći prisilnim migrantima ne prepoznaje i ne priznaje one koji migriraju ili beže zbog ekoloških razloga kao bilo klimatske, bilo ekološke izbeglice. Stoga će se međunarodna zajednica suočiti sa velikim izazovom kako da nađe način da pomogne onima koji su prisiljeni na selidbu zbog klimatskih promena, a kojih će u vremenima koja nadolaze biti sve više.
Drago Župarić
Bilten