Korona virus je samo podstakao „virus beogradizacije“ u Srbiji, dodatno jačajući regionalne nejednakosti koje su tolike da se čini da u jednoj egzistira više različitih država. Dok su ekonomski slabije razvijeni regioni dodatno oslabili, prestonica je višestruko ojačala. Pandemija je još više ogolela i nedaće ruralnih sredina, pogoršavajući ionako nezavidan položaj sela u odnosu na gradove.
Pandemija je samo pojačala regionalne nejednakosti u Srbiji, koje su i pre sadašnje zdravstvene i ekonomske krize bile među najvećima u Evropi. Nerazvijeni regioni su usled posledica korona virusa dodatno ekonomski oslabili, dok je prestonica višestruko ojačala. Beograd je investitorima prvo mesto za ulaganja, radna snaga se najviše seli ka prestonici, BDP glavnog grada po stanovniku i zarade su iznad nacionalnog proseka, a zaposleni koji rade na najbolje plaćenim poslovima većinom u prestonici – najlakše su se prilagodili „radu od kuće“.
Iako je smanjivanje ekonomskih nejednakosti među regionima u Srbiji zvanično promovisano kao jedan od glavnih ciljeva i u privlačenju stranih direktnih investicija (SDI), profesor Ekonomskog fakulteta u Beogradu Dejan Molnar kaže za B&F da je njihov raspored već od samog početka tranzicije bio izuzetno neujednačen u korist Beograda. U periodu od 2001. do 2016. godine, u regionu Beograda je realizovano čak 45% od ukupnog broja stranih investicija, u Vojvodini 37%, Šumadija i Zapadna Srbija su privukle tek 10%, a Južna i Istočna Srbija svega 8% od ukupnih stranih ulaganja.
Molnar napominje da su regionalne neravnomernosti u Srbiji bile izražene i po brojnim drugim osnovama čak i unutar samih regiona. Stoga ni troškovi koje je isporučila pandemija nisu bili jednaki za sve, jer je otpornost na šokove prevashodno zavisila od postojeće ekonomske snage i strukture privrede, kao i od kvaliteta zdravstvene i društvene infrastrukture.
Različite Srbije unutar jedne države
Kada je korona virus paralisao ceo svet 2020. godine, Beograd je imao BDP po glavi stanovnika za 71,5% veći od nacionalnog proseka, dok je u ostalim regionima bio niži od republičkog proseka i to u Vojvodini za 4,1%, u Šumadiji i Zapadnoj Srbiji za 33,3%, a u Južnoj i Istočnoj Srbiji za 34,6%.
Beograd je na 1.000 stanovnika imao 382 zaposlena, Vojvodina 317, Šumadija i Zapadna Srbija 293, a najlošija situacija je bila u regionu Južne i Istočne Srbije koji je imao 282 zaposlena na 1.000 stanovnika. Pritom, neto prosečna zarada bez poreza i doprinosa je u regionu Beograda bila veća za 1,3 puta nego u Vojvodini, blizu 1,5 puta viša nego u Šumadiji i Zapadnoj Srbiji i za 1,4 puta veća nego u Južnoj i Istočnoj Srbiji.
Regionalne razlike su vidljive i mereno kvalitetom radnih mesta. U beogradskom regionu oko 74% zaposlenih rade kao rukovodioci, direktori, funkcioneri, stručnjaci i umetnici, tehničari, službenici i oni koji se bave uslugama i trgovinom, što je za 23% više od republičkog proseka za pomenuta zanimanja.
S druge strane, u centralnoj, zapadnoj, južnoj i istočnoj Srbiji preovlađuju potpuno drugačije profesije među zaposlenima, napominje Molnar. U ovim regionima je najviše poljoprivrednika, šumara, ribara i srodnih zanatlija, te rukovaoca mašinama i postrojenjima, montera i vozača. Pored toga, u Beogradu čak 43,2% od ukupnog broja zaposlenih ima visoko obrazovanje, njihovo učešće u ukupnoj zaposlenosti u Vojvodini iznosi 23%, u Šumadiji i Zapadnoj Srbiji 20,4%, Južnoj i Istočnoj Srbiji 18,2%, dok je nacionalni prosek 26%, navodi Molnar.
U strukturi beogradske privrede više su zastupljeni tercijarni i kvartarni sektor, odnosno usluge, trgovina, administracija, državna uprava, finansije, u poređenju sa primarnim i sekundarnim – poljoprivredom, rudarstvom, prerađivačkom industrijom, dok je situacija u ostalim regionima obrnuta. Stoga su zaposleni u regionu Beograda mogli i lakše da se prebace na „rad od kuće“, ukazuje naš sagovornik.
Spremnost regiona da svojim zdravstvenim kapacitetima odgovore na pandemiju takođe je bila veoma različita. Kada je 2020. proglašeno vanredno stanje zbog ubrzanog širenja korona virusa, najviše stanovnika na jednog lekara je bilo u Vojvodini (399), zatim u Šumadiji i Zapadnoj Srbiji (371) i Južnoj i Istočnoj Srbiji (329), dok je stanje bilo najpovoljnije u Beogradu (286). Prema broju stanovnika koji dolaze na jednog lekara, nejednakosti su bile još veće unutar regiona, između samih okruga, i to u Vojvodini 1,65 puta, u Šumadiji i Zapadnoj Srbiji 1,7 puta, a u Južnoj i Istočnoj Srbiji 1,9 puta.
Unutrašnji odliv mozgova
Ogromne razlike u ekonomskoj razvijenosti, prosečnom standardu i kvalitetu života uzrokuju veoma izražene unutrašnje migracije od manje razvijenih ka razvijenijim regionima. U 2020. godini, priliv stanovništva su imali regioni Beograda (+4.866 lica) i Vojvodine (+ 937), dok su regioni Šumadije i Zapadne Srbije (-3.266) i Južne i Istočne Srbije (-2.537) zabeležili veći broj odseljenih nego doseljenih lica.
Unutar Vojvodine, od ukupno sedam okruga, u tri (Zapadnobačkom, Severnobanatskom i Srednjobanatskom) je zabeležen negativan migracioni saldo, u Sremskom okrugu je on bio nula, dok je u tri okruga (Južnobanatskom, Južnobačkom i Severnobačkom) pomenuti bilans bio pozitivan. U svih osam okruga unutar Šumadije i Zapadne Srbije zabeležen je negativan migracioni saldo stanovništva. Od ukupno devet okruga u Južnoj i Istočnoj Srbiji, čak osam je zabeležilo negativna migratorna kretanja, osim Nišavskog okruga (+ 172 lica).
Od ukupno 25 administrativnih oblasti, u čak 19 je evidentiran veći broj odseljenih u poređenju sa brojem doseljenih lica.
Tokom perioda od 2013. do 2020. godine, Srbija je proseku gubila oko 38.000 ljudi godišnje. U posmatranom sedmogodišnjem razdoblju rast broja stanovnika beležili su jedino Beograd (oko 3.500 na godišnjem nivou) i Novi Sad (oko 2.400 u proseku godišnje). Ostali gradovi imali su prosečan godišnji pad žitelja: Leskovac (-1.279), Кruševac (-1.123), Кraljevo (-1.114), Zrenjanin (-1.000), Sombor (-960), Кikinda (-663), Smederevo (-816), Užice (-684), Vranje (-539)…
Ovako izražen odliv stanovništva iz najvećeg dela Srbije ka samo dva grada, upozorava da bi uprave na lokalu trebalo što pre da osmisle i sprovedu razvojne strategije koje bi zaustavile, a potom počele i da preusmeravaju ovakva kretanja, ističe Molnar.
Ogoljene ruralne nedaće
Mada se u prvom talasu pandemije činilo da su sela u Srbiji odjednom počela da bivaju „prenaseljena“ zbog masovnog napuštanja gradova tokom najrigoroznijih karantinskih mera, podaci govore da je korona samo dodatno ogolela sve veći jaz u ekonomskom i društvenom razvoju na štetu ruralnih sredina.
Natalija Bogdanov, profesorka Poljoprivrednog fakulteta u Beogradu, ističe da je u uslovima pandemije položaj ruralnih sredina još otežaniji nego ranije:
„Na samom početku pandemije, u uslovima potpunog zatvaranja, ionako otežan pristup seoskog stanovništva socijalnim uslugama postao je još izraženiji. To se posebno odnosilo na zdravstvene usluge, na brigu o deci i starima, snabdevanje staračkih i samačkih domaćinstava u uslovima ograničenog kretanja i ukidanja transporta. Zaposleni iz seoskih sredina, smenski radnici i slično, često su bili prinuđeni da napuste poslove na kojima su angažovani. Sistem pomoći za staračka i samačka domaćinstva u udaljenim naseljima nije institucionalno bio regulisan. Sistemi samopomoći i socijalne mreže bili su pokrenuti i aktivirani da se ovi izazovi prevaziđu, uključujući lokalne nevladine organizacije i Crveni krst. Praćenje onlajn nastave otežavao je loš kvalitet interneta u udaljenim naseljima“.
Pokušaji da se pristup poljoprivrednika tržištima olakša kroz plasman putem onlajn pijaca i drugih vidova prodaje preko interneta jesu bili korisni, ali ne jednako za sve sektore i proizvode, smatra naša sagovornica. Isto se može reći i za vanredne mere podrške poljoprivredi. „Međutim, nema dileme da su ruralni turizam, ugostiteljstvo i domaćinstva uključena u prateće servise značajno profitirali, pre svega zbog ograničenog kretanja van zemlje“, zaključuje Bogdanov.
Danijela Nišavić
Biznis i finansije 195, mart 2022.
Foto: Pixabay