Ko će izaći kao pobjednik iz rata između Rusije i Ukrajine još uvijek je neizvjesno, ali ono što je sigurno jeste da je SAD uknjižila pobjedu nad EU u neobjavljenom ekonomskom ratu. Iz perspektive SAD, Evropska unija je politički i vojno manjinski dioničar u zajedničkom preduzeću, ali ekonomski, pogotovu kada se radi o Njemačkoj, konkurent na globalnom tržištu.
Nakon što je ruski gas izbačen iz igre, cijene gasa u Evropi dostigle su astronomske nivoe, pa su kompanije čija proizvodnja se bazira na potrošnji gasa i ostalih energenata našle suočene sa izborom – bankrot ili zatvaranje evropskih pogona.
Prema anketi njemačke Asocijacije industrijskih i trgovačkih komora iz jula 2022. godine, 25 posto anketiranih kompanije reklo je da je već bilo primorano da smanji proizvodnju, a dodatnih 25 posto planira da to uradi u naredna tri mjeseca.
Na udaru su i željezare koje „gutaju“ energiju. Španski Acerinox tako je najavio radikalno smanjenje proizvodnje čelika, dok je belgijski Aperam već zatvorio svoju željezaru u Genku. Prema preliminarnim analizama, proizvodnja čelika u Evropi je na najnižem nivou u zadnjih pedesetak godina, a situacija je podjednako loša i sa proizvodnjom aluminijuma. Norsk Hydro obustavlja proizvodnju aluminijuma u svojim pogonima u Slovačkoj, dok je francuski Aluminium Dunkerque već počeo sa zatvaranjem dijela svojih evropskih pogona.
Vodeća svjetska hemijska kompanija BASF, u oktobru je najavila da će „srezati“ svoje poslovanje u Evropi, prvenstveno u Njemačkoj gdje je baziran njen najveći proizvodni kompleks, zbog prevelike cijene gasa, nakon što su u trećem kvartalu 2022. godine zabilježili gubitak od 130 miliona eura. Umjesto Evrope, BASF najavljuje investiranje 10 milijardi eura u proizvodne pogone u Kini.
Jeftin gas kao temelj njemačkog prosperiteta
Iz perspektive SAD, Evropska unija je politički i vojno manjinski dioničar u zajedničkom preduzeću, ali ekonomski, pogotovu kada se radi o Njemačkoj, konkurent na globalnom tržištu. Dok SAD uglavnom izvozi svježe odštampane dolare i oružje, njemačka ekonomija decenijama je konstantno bilježila spoljno-trgovinski suficit, zahvaljujući prije svega proizvodima auto, mašinske i hemijske industrije. Za razliku od SAD, koje su uglavnom svoju industrijsku proizvodnju preselile u Kinu i Meksiko, Njemačka je zadržala industriju, od hemijske, metalne pa do auto-industrije, igrajući pored ostalog ulogu integratora, koji je u finalni proizvod ugrađivao dijelove proizvedene u ostalim državama EU.
Konkurentnost njemačke ekonomije u zadnjih 50 godina počivala je dobrim dijelom na jeftinoj energiji, ruskom gasu. Inicijalno Sovjetski savez a kasnije i Rusija, pokazali su se kao pouzdani snabdjevač, bez obzira na političko okruženje.
Osamdesetih godina, na vrhuncu hladnog rata, dok su se sa obje strane gvozdene zavjese raspoređivale hiljade novih krstarećih raketa sa atomskim bombama, a nuklearni arsenali dvije super sile mjerili u desetinama hiljada bojevih glava, gas je uredno stizao u Njemačku a njemačke marke podjednako glatko putovale do Moskve.
Jeftini ruski gas omogućavao je takođe jeftinu proizvodnju električne energije ili je direktno korišten kao gorivo u željezarama, fabrikama porcelana i papira. Osim toga, gas je nezaobilazni elemenat u hemijskoj industriji, kao u slučaju proizvodnje vještačkih đubriva, pa je tako jedan od najvećih hemijskih pogona njemačkog giganta BASF sasvim logično bio izgrađen baš u Njemačkoj, a ne u Kini.
Dok je njemačka industrija direktno profitirala od jeftinog gasa i njemački potrošači su imali dvostruku korist.
Konkurentna, izvozno orijentisana njemačka industrija bazirana na jeftinom gasu značila je i pristojne plate radnika, a istovremeno jeftini gas značio je i niže troškove grijanja i struje u poređenju sa drugim zapadnoevropskim državama, što znači da je njemačkim potrošačima ostajalo više novca u džepu za diskrecionu potrošnju. Drugim riječima, jeftin gas značio je i veći životni standard za Nijemce.
Kraj sna o povratku jeftinog gasa
Amerikancima se ova ideja o jeftinom ruskom gasu za Njemačku i ostatak zapadne Evrope, nikada nije previše dopadala. Iako je formalno razlog američkom protivljenju bila bojazan od energetske zavisnosti od Sovjetskog Saveza a kasnije i Rusije, stvarni razlozi bili su mnogo prozaičnije, ekonomske prirode. Intenzivno protivljenje SAD novim gasovodima od Rusije do Njemačke, „Sjeverni tok 2“ i „Južni tok“ nekako se podudarilo sa snažnim rastom domaće proizvodnje gasa u SAD, pa je sasvim logično da su Amerikanci zaključili da je potpuno besmisleno da bogati Evropljani troše milijarde dolara na kupovinu ruskog gasa, kada mogu kupovati američki gas. Doduše, jeste da je američki gas otprilike tri puta skuplji, ali to nema veze.
Sve se promijenilo 24. februara, sa ruskom invazijom na Ukrajinu. U želji da ekonomski unište Rusiju, NATO i EU članice posegnule su za nizom ekonomskih sankcija, preko noći najavljujući da će odustati od kupovine ruskog gasa i zamijeniti ga drugim snabdjevačima. Dok SAD, Kanada, Velika Britanija i dio zapadnoevropskih zemalja nikada i nisu zavisile puno od ruskog gasa pa ih odustajanje od njega ne pogađa naročito, Njemačka. Italija, Austrija, Francuska, bile su definitivno zavisne od ovog energenta iz Rusije.
Jedna od većih misterija je šta je navelo ove države, pogotovu Njemačku, da odbace ruski gas prije nego što su našle odgovarajuću zamjenu. Iznenada, najveća evropska ekonomija našla se u situaciji da ne samo da nema dovoljno gasa, već su cijene raspoloživog gasa postale tri do četiri puta veće od cijena ruskog gasa. Logično se nameće pitanje: a šta su tačno evropski i posebno njemački lideri očekivali da će se dogoditi? Činjenica da njemačka hemijska industrija, proizvodnja čelika, papira, u potpunosti zavise od jeftinog gasa i nije bila neka tajna, osim možda za njemačku vladu i Evropsku komisiju u Briselu.
Ko je ugasio svijetlo?
Ako su njemački lideri i gajili iluzije da će se sve brzo vratiti u normalu, i da će jeftini ruski gas ponovo poteći, ova iluzija okončana je 26. septembra, kada je „neko“ eksplozivom raznio na dnu Baltičkog mora cijevi oba gasovoda, „Sjeverni tok 1“ i „Sjeverni tok 2“. Ko stoji iza eksplozije „ne zna se“, ali je američki predsjednik Joe Biden na konferenciji za štampu 9. februara, 2022. bio vrlo jasan: „Ako Rusija izvrši invaziju na Ukrajinu, onda više neće biti ’Južnog toka 2’“. Na novinarsko pitanje „kako ćete to tačno izvesti, pošto je čitav projekat pod njemačkom kontrolom“, odgovor je bio: „Garantujem vam, mi ćemo pronaći način“. Nevjerovatnom slučajnošću, nekome je u trenutku nepažnje iz ruke iskliznulo 700 kilograma TNT, direktno na cijevi gasovoda na dubini od par stotina metara i time je taj „neko“ oslobodio SAD obaveze da „nađe način“ da jednom za svagda „Južni tok 2“ stavi ad akta.
Izgleda da je evropskim liderima trebalo više od šest mjeseci da im se konačno upali sijalica u glavi i da shvate uzročno posljedične veze između jeftine energije, industrijske proizvodnje i broja (ne)zaposlenih. Polovinom oktobra i njemački i francuski ministri ekonomije počeli su mrmljati u pola glasa da SAD profitira na račun EU, pri čemu je francuski ministar Bruno Le Maire, optužio SAD da prodaju EU tečni prirodni gas (LNG) „po cijenama koje su četiri puta veće nego što ga prodaju vlastitim kompanijama“, te da rat u Ukrajini „ne bi trebao dovesti do američke dominacije i slabljenja Evrope“. To što su EU političari shvatili da ih SAD „uzima lopatom“, ne znači da će se nešto promijeniti u politici EU, pošto njih ionako niko ništa ne pita, a cijena neposlušnosti mogla bi biti visoka.
Što se slabljenja Evrope tiče, nakon prvih osam mjeseci 2022. eurozona je imala spoljno-trgovinski deficit od 50,9 milijardi eura, najveći deficit do sada zabilježen. U istom periodu 2021. godine, eurozona je imala suficit u spoljnoj trgovini od 2,8 milijardi eura.
Dugi oproštaj sa domaćom industrijom
Prema procjenama stručnjaka njemačke Savezne agencije za zapošljavanje iz avgusta ove godine, Njemačka bi zbog rata u Ukrajini i visoke cijene energije mogla izgubiti 260 milijardi eura i 240.000 radnih mjesta. Dobra vijest je da bi nakon osam godina, 2030. godine, broj zaposlenih u Njemačkoj trebao ponovo početi rasti.
Namjera njemačke vlade da potroši 200 milijardi eura, kako bi pomogla domaćim preduzećima da prežive, nije previše impresionirala menadžere u kompanijama, koji su svjesni da je to samo kratkoročno rješenje a visoke cijene energenata su tu dugoročno.
Za sve kompanije kojima je gas nezamjenjiv, kao jedino rješenje preostaje seljenje proizvodnje, gdje zajedno sa opremom odlaze i radna mjesta. Trenutno, zavisno od specifičnog proizvoda, kao glavne alternativne lokacije sa obiljem jeftine energije nude se Kina i SAD.
Kina nudi jeftinu energiju, pogotovu gas i veliko tržište, pri čemu je energija ruski gas, isti onaj koji je nekada dolazio u EU, ali biznismeni za razliku od političara u principu nisu gadljivi na jeftini ruski gas. Njemačke kompanije spremne su preseliti proizvodnju u Kinu, ali to bi mogao biti drugi pogrešan potez. SAD su uzele na nišan i Kinu i ubrzano nastoje i kinesku ekonomiju baciti na koljena, pa bi ubrzo evropske kompanije mogle biti prisiljene da traže novu lokaciju.
Pad proizvodnje i smanjenje broja zaposlenih u Njemačkoj lančano dovodi do istih posljedica u kompanijama u ostatku Evrope, koje čine dio proizvodnog lanca njemačkih kompanija, pogotovu u auto-industriji. Razlika je da siromašnije države EU ne mogu priuštiti luksuz da podrže kompanije i hiljade novih nezaposlenih kao što to može budžet Njemačke.
Njemačke kompanije koje su ekstremne cijene energije bacile na koljena postaju i privlačne mete za preuzimanje od strane američkih investitora. U kombinaciji sa oslabljenim eurom, dolarski kupac ih dobija budzašto, te može da ih prodaje na parčiće ili da seli proizvodnju na neku drugu lokaciju. Rapidno slabljenje realne ekonomije automatski dovodi i do slabljenja finansijskog sektora, banaka i osiguravajućih kuća, što i njih čini dodatno privlačnim za preuzimanje „u pola cijene“. Time bi započeti proces deindustrijalizacije EU i zvanično bio okončan.
Dražen Simić
Biznis Top 2021/22, u izdanju časopisa Biznis i finansije
Foto: Alexas_fotos, Unsplash