Sarafi su bili kapitalisti Bliskog istoka, krupni trgovci koji su u Osmanskom carstvu pre pojave banaka bili kreditori države i lični bankari povlašćene klase. U Kneževini Srbiji, država se uveliko zaduživala kod sarafa, a vraćanje duga se „raspoređivalo“ na narod. Prva dva „bankara“ u Srbiji nisu završila slavno – jednog je ubio dužnik, a drugi je morao da beži iz Beograda.
Pre nego što su u Srbiji šezdesetih godina 19. veka počele da se osnivaju prve bankarske institucije, finansijeri kneževske vlasti bili su sarafi. Kao i u drugim delovima Osmanskog carstva, oni su u Kneževini Srbiji bili među najuticajnijim i najbogatijim građanima. Sarafi su otvarali dućane u većim trgovačkim središtima, kao što su bili Beograd, Niš i Pirot. Pored menjačkih poslova, bavili su se davanjem novca na zajam.
Oni su bili jedini koji su odobravali kredite lokalnim vlastima i gradskom stanovništvu, dok se seosko stanovništvo zaduživalo kod zelenaša, navodi profesorka ekonomije Dragana Gnjatović u analizi „Sarafi, prvi bankari u Srbiji“.
Novo radno mesto tek kad neko umre
Reč saraf prvi put se pominje u Mogulskom carstvu i označavala je ljude koji su procenjivali kvalitet kovanog novca. Oni su bili preteče bankara i u Osmanskom carstvu, koje je u svoje finansije „učlanilo“ banke tek u drugoj polovini 19. veka, iako je još stoleće ranije započela jaka monetizacija osmanske privrede.
Sve do sredine 18. veka, sarafi su bili prvenstveno menjači novca. Oni su radili u okviru esnafskog sistema sa sedištem u Istanbulu. Bavili su se menjačkim poslovima po strogo propisanim pravilima. Broj dozvola za otvaranje sarafije (menjačnice) bio je ograničen zato što se radilo o delikatnom javnom zanimanju, koje je bilo neposredno vezano za carsku kovnicu novca.
Stoga se novo radno mesto otvaralo tek pošto neko od sarafa umre. Kada bi se to dogodilo, slobodna dozvola bila bi prodata na licitaciji onome ko bi ponudio najvišu cenu. Međutim, najčešće se događalo da se dozvola ustupi sinu preminulog sarafa, uz tajni sporazum, kako bi ovaj posao ostao u porodici. Posao sarafa nadgledali su nadzornici čiji je glavni zadatak bio da spreče novčane špekulacije.
Kapitalisti Bliskog istoka
U drugoj polovini 18. veka, pojavljuju se i bazrđan-sarafi. Oni su bili samostalni trgovci i pored menjačkih poslova, bavili su se i pozajmljivanjem novca na osnovu ugovora koje su potpisivali sa osmanskim vlastima. Mogli su da otvaraju dućane u trgovačkim centrima širom Osmanskog carstva, uz uslov da redovno vode bazrđan-teftere, odnosno trgovačke knjige. U njima su morali da registruju sve novčane transakcije u koje su bili uključeni. U slučaju spora ili smrti bazrđan sarafa ili njegovog klijenta, ove trgovačke knjige su služile sudskim i izvršnim vlastima za utvrđivanje činjenica o konkretnim dužničko poverilačkim odnosima.
Dok su esnaf-sarafi bili sitni trgovci, ograničeni tradicionalnim pravilima esnafskog sistema, dotle su bazrđan-sarafi bili u prilici da postanu krupni mešetari jer nisu podlegali zakonima ihtisaba, skupu pravnih normi koji je propisivao moralno ponašanje u trgovini. Zahvaljujući svom povlašćenom položaju, oni su u pravom smislu reči postali kapitalisti Bliskog istoka i pre formiranja bankarskih institucija predstavljali su glavni kreditni oslonac državnih finansija u Osmanskom carstvu.
Vlast nije imala načina da ih spreči u preduzimanju bilo kakvog poduhvata, niti u sticanju neograničenog bogatstva. U stvari, sama država je kod njih podsticala takvu vrstu preduzimljivosti. Onaj koji bi među bazrđan-sarafima u Istanbulu zadobio najveće poverenje sultana, postao bi njegov lični bankar. Po ugledu na vladara, imućni predstavnici upravljačke klase u prestonici i provincijskim sedištima angažovali su bazrđan-sarafe da u njihovo ime obavljaju velike finansijske i trgovačke poslove.
Tako su na početku 19. veka svi bogataši u Osmanskom carstvu – paše, begovi, dvorski zvaničnici, opunomoćenici bogatih verskih zadužbina i drugi koji su bili u mogućnosti da stvaraju novčano bogatstvo – imali „svog“ sarafa preko koga su ulagali sopstveni kapital.
Svetla srpska tradicija
Ovim poslovima na osvojenim teritorijima Osmanskog carstva najviše su se bavili Jevreji, Jermeni, Grci, Srbi i Bugari. Nastanjivali su se u gradskim trgovačkim centrima i radili kao samostalni, privatni zajmodavci, pod ugovorom sa državom koji je bio sačinjen po pravilima osmanskog trgovačkog i finansijskog prava. Među njima, Grci su bili najpoznatiji kao finansijeri velikih trgovačkih poslova, a Jevreji i Jermeni kao kreditori države.
U Kneževini Srbiji menjačke i kreditne poslove obavljali isključivo bazrđan-sarafi. Oni su bili jedini koji su mogli da finansiraju manjak u državnoj blagajni u prvim godinama posle Drugog srpskog ustanka, u vreme dok u Srbiji nije bilo banaka, niti su uzimani državni zajmovi u inostranstvu.
Manjka u državnoj blagajni, naravno, nije falilo. On se redovno pojavljivao od 1815. do 1821. godine, a za njegovo pokriće tokom pomenutog perioda „učinjena su u samoj zemlji četiri zajma“, u ukupnom iznosu od 357.624 groša. Već tada je uspostavljena svetla srpska tradicija da otplata zajmova padne na teret poreskih obveznika.
Naime, Kneževina Srbija bi uzela zajmove u prvoj polovini godine, a već u drugom polugođu oni bi bili uneti u budžet opšteg rashoda i „sa porezom raspoređeni na narod“. Prvi „bankari“ u Srbiji bili su Konstantin Stojanović, saraf beogradskog vezira i David Hajim, saraf kneza Miloša.
Dužnik iz zasede
Konstantin Stojanović, rodom iz Prokuplja, bio je poznat u Kneževini Srbiji kao Kosta Saraf. O njemu je zapisano da je bio znamenit čovek, „koji se bavio trgovinom, saraflukom i davao novac na zajam sigurnim ljudima“, a živeo je u kući na uglu Dubrovačke i ulice Nikole Spasića u Beogradu.
Kosta Saraf je bio glavni finansijski posrednik između beogradskog vezira i kneza Miloša Obrenovića, preko Narodne kancelarije koja je redovno prikupljala porez od naroda, na ime carskih i vezirskih prihoda. Ako bi bilo prikupljeno manje novca od utvrđenog iznosa, Narodna kancelarija se obraćala Kosti Sarafu za zajam. Koliko je to bilo često, svedoče podaci o bogatstvu zajmodavca iz Prokuplja, koji je samo u Beogradu posedovao devet dućana, četiri kuće, tri magaze i kafanu.
Ali kako to već biva, mnogo novca donosi i mnogo neprijatelja, pa je Konstantin Stojanović ubijen 1845. godine, kod Grocke. Iako ubica nikada nije uhvaćen, uveliko se pričalo da je to bio Mita Ljotić iz Smedereva, koji je Stojanoviću dugovao pozamašnu svotu novca i bilo mu je jeftinije da svog „bankara“ skrati za glavu nego da vrati dug. Odmah po ubistvu Koste Sarafa, opljačkana je njegova kancelarija, a zajedno s novcem nestala je i dokumentacija. Posle njegove tragične smrti, jedna ulica kod Varoš-Kapije dobila je ime Saraf-Kostin sokak. Kasnije će to biti ulica Cara Lazara.
Dvostruki život Haima Daviča
Haim Behor David, Jevrejin poreklom iz Beograda, u javnosti je bio snabdevač oružja za beogradskog vezira, a u tajnosti saraf Miloša Obrenovića. Imao je kuću i menjačnicu u centru grada, pored gostionice „Grčka kraljica“. Knez Miloš ga je od milošte prozvao Daviče, pa su ga na kraju svi zvali Haim Davičo.
Kao svom ličnom bankaru, Miloš mu je poveravao „najpipavije“ poslove. Davičo je rukovodio tajnim nabavkama oružja i za srpskog kneza „za koje je raspolagao velikim sumama novaca“, a savremenici su o njemu pisali da je bio toliko vešt da je dvadeset godina uspevao da od turskih vlasti prikrije svoje finansijske poslove sa Milošem Obrenovićem. Osmanlije će za njih saznati tek za vreme Jusuf paše, koji je postao beogradski vezir 1835. godine.
Jusuf paša je imao puno poverenje u Haima Daviča, pa mu je otkrio da namerava da ubije Miloša. Kada je Davičo o tome obavestio srpskog kneza i tako mu spasao život, bojeći se turske odmazde pobegao je iz Beograda u Zemun, a potom u Beč. U Beograd se vratio tek 1859. godine, u vreme druge vladavine kneza Miloša, „kao već sedi i iznemogli starac“.
Zorica Žarković
Biznis i finansije 218, mart 2024.
Foto: 13smok, Pixabay