Iako stručnjaci uporno upozoravaju da je nam opstanak zemljišta u urbanim sredinama mora biti imperativ, Beograd se nesputano betonira.
Na gornjoj slici nalazi se plato ispred Hrama Svetog Save. Nekada se na teritoriji od Hrama do Karađorđevog parka nalazilo zemljište sa travom i rastinjem koje se sada raskrčuje sa ciljem da se ceo ovaj prostor poploča. Ranije se na padini iza Narodne biblioteke nalazilo drveće, a sada se tu postavljaju cevi za podzemnu garažu.
Nažalost, ovo nije usamljen slučaj u našoj prestonici. Na Novom Beogradu će takođe stradati pozamašna količina prirodnog tla zbog pravljenja podzemnih garaža u okviru Plana generalne regulacije za područje IMT-a i novih urbanističkih projekata duž ulice Jurija Gagarina.
Prema tekstu dr Ivana Simića, sa Arhitektonskog fakulteta u Beogradu, koji je objavljen na portalu Klima101, ono što se pomenutim planom, ali i u javnosti, promoviše kao „zelena linija” se u velikoj meri (minimum 46%) nalazi iznad podzemnih nivoa planiranih objekata, ili u sklopu parcela za druge javne namene. To znači da je za zelenilo u kontaktu sa tlom preostalo veoma malo prostora, i to u vidu relativno uskih koridora.
Ključno svojstvo zelenila je zemljište
„Usluge” koje bi zelenilo trebalo da omogući nisu samo za potrebe komfora i rekreacije stanovnika, već se one prepoznaju kao ekosistemske i ključne su za prilagođavanje i opstanak, ne samo ljudi, već i celokupne žive zajednice u okviru jednog urbanog ekosistema.
Da bi zeleni prostori u gradu uspešno odgovorili ovom pozivu nije više dovoljno razmatrati ih samo kroz kvantitet i dostupnost. Kako bi moglo da omogući ekosistemske usluge, ključno svojstvo zelenila je zemljište. Prirodni zemljišni pokrivač i nepromenjeni slojevi zemljišta su neophodni za osnovne metaboličke procese jednog ekosistema koji se ogledaju kroz kruženje materije i protok energije.
Ovo ima direktne implikacije na urbano planiranje jer se tradicionalno zoniranje putem namene površina sada povezuje sa parametrom zemljišne podloge objedinjujući tako fizička svojstva zemljišta sa dominantnim ljudskim aktivnostima (eng. land use – land cover, LULC).
Uzmimo samo kao jedan primer poroznost: prirodno zemljište može da upije daleko veće količine vode od žardinjera, zelenih krovova, fasada i drugih rešenja koja jesu „zelena”, ali koje ne odlikuje kontakt sa prirodnim tlom.
Zapravo, ukoliko pratimo koncept „grada sunđera”, svi ovi mali elementi imaju ulogu finih receptora i primaju atmosferske vode koje dalje preko prirodnih drenažnih puteva i bioretenzija opet završe u prirodnom tlu, zaokružujući tako svoj prirodni ciklus. Sistem sunđera se tako sastoji od velikih i malih upijača koji zajednički daju doprinos u sprečavanju urbanih poplava kada pojedine ulice postaju bujični vodotokovi, a naselja privremena „jezera”.
Za razliku od nas, svet odustaje od uništavanja tla
Dok su Beograd i Srbija uopšte još uvek u kandžama investitorskog urbanizma, mnogi evropski i svetski gradovi odustaju od agresivne intervencije na tlu, uvodeći regulativu koja ograničava podzemne nivoe objekata, a nekadašnje industrijske lokacije tretiraju kao dragoceni resurs u centru grada gde se zelene površine mogu širiti i revitalizovati.
Jasno je da u urbanim sredinama ne možemo računati samo na površine koje su u direktnom kontaktu sa tlom, ali njihovo prisustvo mora biti planski definisano i zakonski obezbeđeno ne bi li „zeleni sistem” funkcionisao.
U gradovima, posebno u njihovim centralnim područjima, dominiraju gusto izgrađene površine sa visokim procentom zauzetosti javnih i privatnih parcela. U takvim uslovima, svaki element zelenila je značajan, ali neophodno je i prisustvo prirodnog zemljišnog pokrivača.
Zato je potrebno uvesti neku vrstu sistematizacije površina na osnovu kritičnih ekoloških parametara (kao što je poroznost zemljišnog pokrivača) kako bi se obezbedila sistemska funkcionalnost i povezanost zelenila.
Nije dovoljno zabosti nekoliko stabala u beton
Sistem zelenih površina je hijerarhijski ustrojen i možda bismo ga, radi ilustracije, mogli uporediti sa ljudskom anatomijom.
Prsti na ruci su neophodni delovi tela bez kojih bi čovek izgubio vitalnu funkcionalnost, ali nisu jednako značajni i ne mogu zameniti kičmeni stub. Tako je i sa „zelenom anatomijom” grada: drvoredi, žardinjere, zeleni krovovi i fasade su neophodni elementi sistema, ali ne mogu biti zamena za gradske šume, parkove i zeleno-plave koridore.
Plansku osnovu za realizaciju sistema zelenih površina Beograda čini Plan generalne regulacije sistema zelenih površina (PGRZP) koji zelenilo uspostavlja kao celovit sistem „zelene infrastrukture grada” prepoznavajući „zelene površine u direktnom kontaktu sa tlom”, kao tip površine od najvećeg značaja za ekološki funkcionalne prostore.
U ovom dokumentu se predlaže posebna metodologija koja bi uspostavila hijerarhiju, odnosno gradaciju zelenih površina u odnosu na svoju ekološku funkcionalnost: ekološki indeks.
Ono što je bitno ovde istaći je da punu ekološku funkcionalnost mogu obezbediti samo površine u direktnom kontaktu sa tlom i zato one čine okosnicu zelene infrastrukture, dok su ostali tipovi zelenila neophodna nadogradnja.
Beogradu sledi drastično širenje veštačkih površina
I druge naše strategije i planovi, kao što je nedavno usvojena Strategija zelene infrastrukture Beograda, prepoznaju, definišu i pružaju jasne standarde i preporuke koji su usklađeni sa savremenim konceptom zelene infrastrukture.
Ovaj veoma značajan strateški dokument koji je uradio tim naših stručnjaka na čelu sa prof. dr Borisom Radićem sa Šumarskog fakulteta ukazuje na velike posledice stihijske urbanizacije upravo predviđanjem promene zemljišnog pokrivača na teritoriji grada Beograda.
U Strategiji je analizirana i simulirana (modelovana) ova promena korišćenjem CORINE ulaznog seta podataka za period 1990 – 2018, sa izvršenim predviđanjem za 2030. i 2040. godinu.
Rezultati ukazuju da se očekuju značajne promene zastupljenosti tipova zemljišnog pokrivača na teritoriji grada Beograda od 2018. do 2040. godine: smanjenje obradivog zemljišta i visoke vegetacije, a drastično povećanje ukupnog udela veštačkih površina – sa 13,4% na skoro 16% teritorije grada.
Međutim, osnovni problem je u tome što su ovi dokumenti, iako usvojeni na nivou Beograda, usvojeni na nivou preporuke – i ne postoji obaveza sprovođenja predloženih mera. Zapravo, jedan od prioritetnih ciljeva Strategije zelene infrastrukture Beograda je i obezbeđivanje zakonskog sprovođenja ovih politika.
dr Ivan Simić, Arhitektonski fakultet u Beogradu
Izvor: Klima 101
Foto: Bif