Ukoliko se do kraja godine zaista usvoje najavljene zakonske promene za „razbijanje“ bankocentričnog sistema u Srbiji, koje će omogućiti i povoljnije zaduživanje opština na tržištu kapitala putem emitovanja municipalnih obveznica, na dnevni red stiže sledeći problem: kako će se za dodatni kapital nadmetati lokalne zajednice koje ne mogu da zadrže ni sopstveno stanovništvo?
Prema najnovijoj rang listi konkurentnosti Svetskog ekonomskog foruma iz Ženeve, u društvu 133 analizirane zemlje Srbija je po razvijenosti infrastrukture tek na 122. a u odnosu na kvalitet puteva na 117. mestu. Pitanje čemu Srbija može da zahvali ovakvu „reputaciju“, jedno je od dežurnih povoda za međusobne prozivke republičkih i lokalnih zvaničnika: dok prvi zameraju lokalnim samouprava nedostatak inicijative i kvalitetnih projekata koji bi privukli investitore, drugi tvrde da je glavni uzrok nedostatka novca za infrastrukturne i druge razvojne projekte u lošoj regionalnoj politici i ograničavajućoj regulativi. Da je problem i jedno i drugo pokazale su ocene iznete na skupu o mogućnostima i ograničenjima opština u Srbiji da se zadužuju na tržištu kapitala u organizaciji USAID MEGA programa (Program za podsticaj ekonomskom razvoju opština), na kome su ključne rasprave vođene oko pitanja ima li prave konkurencije na domaćem tržištu kapitala, da li postojeći zakonski okvir povlađuje bankama na račun lokalnih samouprava, zašto izdavanje municipalnih obveznica još nije zaživelo u domaćoj praksi i koliko vrede ovdašnje opštine na globalnom tržištu kapitala?
Jedan od aktuelnih povoda za ovu temu su i zvanične najave da će od tri ključna zakona za ravnopravno učešće opština na tržištu kapitala – Zakona o javnom dugu, Zakona o tržištu hartija od vrednosti i drugih finansijskih instrumenata i Zakona o javnim nabavkama, nove verzije prva dva biti usvojene do kraja godine. Takođe, kako je na skupu izjavio državni sekretar Ministarstva finansija Slobodan Ilić, za uspešnu praksu dokapitalizacije opštinskih budžeta neophodno je da se što pre usvoji i Zakon o javnoj svojini, kako bi se opštinama omogućili bolji uslovi za garantovanje preuzetih dužničkih obaveza. No, da će „što pre“ po svoj prilici sačekati nagoveštava plan republičke vlade da se pomenuti zakon usvoji istovremeno sa Zakonom o restituciji, na čijem predlogu se još radi, a na koji se čeka od početka reformskih promena u Srbiji.
Dijagnoza stanja
Analizirajući aktuelnu poziciju lokalnih samouprava na domaćem tržištu kapitala, stručnjak USID MEGA programa za investicije javnog sektora Ljiljana Brdarević predočava da je prema dostupnim zvaničnim podacima krajem juna prošle godine među bankama koje odobravaju kredite lokalnim samoupravama njih četiri imalo izrazitu dominaciju. To su Banka Intesa sa učešćem od 66%, Raiffeisenbank (10%), Aik banka (7%) i Komercijalna banka (6%), dok preostalih 11% čine banke koje se tek sporadično pojavljuju kao ponuđači kredita. „Iz ovog jasno proizilazi zaključak da tržište nije konkurentno, a time se postavlja i pitanje cene po kojoj opštine mogu da se zaduže u Srbiji? Naravno, postavlja se i pitanje zašto imamo ovakvu situaciju? Razlog je što otvoreni postupak javnih nabavki kredita do sada nije bio dovoljno transparentan i banke su polako odustajale da učestvuju u tim nadmetanjima“, ocenjuje Brdarević.
Sa druge strane, od 171 jedinice lokalne samouprave u Srbiji bez Kosova, krajem prošle godine na domaćem kreditnom tržištu zadužene su bile 93, odnosno 54% gradova, opština i gradskih opština i to u ukupnom iznosu od 350 miliona evra, dok je ukupan kapacitet zaduživanja lokalnih samouprava u tom trenutku bio procenjen na oko milijardu evra. Deo problema što potencijal za novo zaduživanje u visini od 650 miliona evra nije iskorišćen za emitovanje dužničkih hartija od vrednosti je u nedovoljnoj upućenosti lokalnih administracija o prednostima ovog načina zaduživanja u odnosu na bankarske kredite i lizing. „Kada uzima kredit opština može da bira između ponuđenih uslova koje banke diktiraju, a ako se opština opredeli da se direktno zaduži kod investitora bez banke kao posrednika, znači da emituje dužničku hartiju, ona ima privilegiju da kreira svoje uslove zaduživanja i veću slobodu da upravlja svojim dugom“, objašnjava Brdarević. Međutim, druga strana medalje je to što za razliku od prakse na razvijenim tržištima, gde obveznicu koju emituje lokalna samouprava ili javno komunalno preduzeće osim institucionalnih mogu da kupe i individualni investitori, pravni okvir u Srbiji omogućava samo privatni plasman obveznica. To znači da „kada opština emituje jednu ovakvu hartiju može da je proda samo finansijskoj instituciji. Tek posle godinu dana finansijska institucija može da ide na javnu sekundarnu ponudu – znači vraća se na početak priče, pravi prospekt, objavljuje prospekt i tek onda može da razvije trgovinu ovim hartijama u Srbiji“. Ovakvim zakonskim ograničenjem opštinama se onemogućava da iskoriste potencijal individualnih investitora, kako građana čija se štednja (što u bankama, što u „slamarici“) procenjuje na više od pet milijardi evra, tako i preduzeća, koja obveznice mogu da pribave tek u sekundarnoj ponudi. Pri tom, napominje Brdarević, u aktuelnoj situaciji na domaćem tržištu kapitala logično je pitanje da li je finansijskoj instituciji koja je kupila obveznicu u interesu da njome trguje i sebi pravi dodatne troškove, ili da je zadrži jer predstavlja plasman sa daleko manjim rizikom?
Neravnopravno nadmetanje
O prednostima razvoja tržišta municipalnih obveznica govori i primer susedne Hrvatske, gde je do sada emitovano devet opštinskih obveznica, uključujući i međunarodnu emisiju javnih komunalnih preduzeća na teritoriji Grada Zagreba, koja su se udružila u holding. Prema zvaničnim pokazateljima, prosečna kamatna stopa na bankarski kredit koji je pravnom licu u Hrvatskoj odobren sa valutnom klauzulom iznosi oko 7,15%, dok se u slučaju opštinskih obveznica koje su emitovane pod istim uslovom kreće od 4,12 do 5,5%. I obveznice koje su emitovane u lokalnoj valuti su jeftinije od bankarskih kredita – prosečna kamatna stopa bankarskog kredita je oko 9% , a u slučaju obveznica od 5,5 do 6,5%. Kada se prethodnim pokazateljima doda i računica da banke u Srbiji zarađuju 5% više nego banke u Hrvatskoj, jasno je da u Srbiji vlada bankocentrični sistem i da se moraju izvršiti zakonske promene neophodne za dalji razvoj tržišta kapitala, pre svega otvaranjem mogućnosti za javnu ponudu municipalnih obveznica, uverena je Brdarević. Razvojem ovog segmenta tržišta na dobitku bi bile i banke, jer bi raspolagale daleko atraktivnijim finansijskim instrumentom za manje rizične plasmane, nego što je trenutno slučaj sa bankarskim kreditima koji se odobravaju opštinama.
No, pitanje kakav bi kreditni rejting imale domaće opštine na globalnom tržištu kapitala dovodi do jednog od najvećih problema u Srbiji – izrazitih regionalnih razlika, koje se iz godine u godinu uvećavaju. Drugim rečima, kakve su početne šanse u nadmetanju za investitore onih lokalnih zajednica koje su gotovo ostale bez stanovništva, a kamo li stručnjaka koji bi bili u stanju da osmisle programe revitalizacije resursa koji su decenijama unazad uništavani nakaradnom regionalnom politikom? Na ovo pitanje državni zvaničnici prisutni na pomenutom skupu nisu imali konkretan odgovor.
Zorica Žarković
broj 60, oktobar 2009.