Rat divova je okončan, počeo je rat pigmeja.
Vinston Čerčil, 1919.
Kraj Velikog rata Evropi nije odmah doneo mir. Naprotiv, revolucije, kontrarevolucije, etnički sukobi, pogromi, ratovi za nezavisnost, građanski ratovi, nasilje i sukobi između država nastavili su da se događaju u periodu između 1917. i 1923. godine, dok su seizmičke sile oslobođene kataklizmom Velikog rata transformisale politički pejzaž većeg dela starog kontinenta. Jedna ili više vrsta ovakvog nasilja pogodili su Rusiju, Ukrajinu, Finsku, baltičke države, Poljsku, Austriju, Mađarsku, Nemačku, Italiju, Anadoliju i Kavkaz. Irska je istom periodu iskusila rat za nezavisnost i građanski rat.
Paramilitarizam je predstavljao važnu pojavu u svim ovim sukobima u periodu od 1917. do 1923. godine. Pod paravojnim nasiljem smatramo vojne i kvazivojne organizacije i prakse koje su proširile ili zamenile delovanja konvencionalnih vojnih formacija. Ponekad je do ovoga dolazilo u vakuumu koji je ostajao za državama koje su se urušavale; u drugim prilikama ono je poslužilo kao pomoćno sredstvo postojećoj državnoj sili; dok je u nekim slučajevima bilo upereno protiv same države. Ono je uključilo revolucionarno i kontrarevolucionarno nasilje počinjeno u ime sekularnih ideologija, kao i etničko nasilje povezano sa osnivanjem novih država ili s manjinskim grupama koje su se opirale ovom procesu. Ono je delilo pozornicu zajedno s drugim vrstama nasilja, poput socijalnih protesta, pobuna, terorizma, policijske represije, kriminala i konvencionalne oružane borbe.
Termin „paravojno“ nije bio formulisan sve do 30-tih godina XX veka kada je označavao pojavu naoružanih političkih formacija koje su po vojnom obrascu organizovane u fašističkim državama; a tokom 50-tih godina ovaj termin je u značajnoj meri razvijen kako bi opisao takve formacije u ratovima za dekolonizaciju i u postkolonijalnim konfliktima. Međutim, paravojne formacije imaju znatno dužu istoriju, bilo kao lokalne milicije, gerilski pokreti ili vojne formacije pridodate uređenim vojnim formacijama. One su imale veliki značaj tokom Napoleonovih ratova, pogotovo u Španiji, Austriji i Pruskoj kada regularne vojske ovih država nisu bile sposobne da zaustave francusko napredovanje. U svojim „oslobodilačkim ratovima“ španski gerilci, Landšturm Andreasa Hofera u Tirolskim Alpima i nemački Frajkori 1812–1813. dostigli su legendarni status i njihov uticaj je još bio primetan posle Prvog svetskog rata, makar kao istorijsko uporište za nove paravojne pokrete koji su tražili način da se opravdaju i oponašaju uspeh antinapoleonovskog pokreta otpora. Novi pokreti su se pojavili posle veka u kome su nacionalne armije postale obrazac, a policijske formacije, krivični zakonici i zatvori pomogli da se snažno učvrsti u velikoj meri neosporan monopol sile u rukama države. Ovaj monopol je u velikoj meri oslabio kako se Veliki rat pretočio u niz manjih konflikata. Štaviše, činjenica da se ovo dogodilo kao deo veće tranzicije u državne oblike, društvene strukture i političke ideologije značila je da je paravojno nasilje bilo sveprisutno s dvostrukim značenjem, kao sila koja je uticala na ishod vojnih konflikata, ali i kao novi izvor političkog autoriteta i državne organizacije. Njegov uticaj je bio politički i simboličan, ali i vojni i operativan.
U ovom smislu, naša knjiga ima za cilj da iznova razmišlja o jednoj od najvažnijih trajektorija koje su vodile od ratnog nasilja do relativnog zatišja druge polovine dvadesetih godina. Istoričari su predložili niz ideja u cilju ocene ovog procesa. Jedna od njih je pretpostavka „brutalizacije” posleratnih društava. Međutim, ratno iskustvo samo po sebi (koje se nije razlikovalo kod nemačkih, mađarskih, britanskih ili francuskoh vojnika) ne objašnjava u dobroj meri zbog čega je politika u pojedinim bivšim zaraćenim državama posle 1918. godine bila „brutalizovana”, a u drugim ne. Iako se „teza brutalizacije”, u jednom trenutku opšteprihvaćena, u poslednjih nekoliko godina našla pod uzdržanim kriticizmom, ona još nije zamenjena empirijski pouzdanim alternativnim objašnjenjima široko prisutne eskalacije nasilja nakon okončanja ratnog sukoba. U opreznom pokušaju da se objasni očigledan nedostatak „brutalizacije” u državama-pobednicama Prvog svetskog rata, Dirk Šuman je nedavno tvrdio da je relativna stabilnost na unutrašnjem planu kod Velike Britanije i Francuske (relativna kada se uporedi sa situacijom u Nemačkoj) postignuta time što je njihov potencijal nasilja preusmeren ka kolonijama, što je bila mogućnost koju Nemačka posle 1918. nije imala. Međutim, ostaje nejasno da li je stepen kolonijalnog nasilja u francuskoj i u britanskoj imperiji bio veći posle rata nego pre njega, pri čemu ovaj argument pretpostavlja da je rat generisao stepen ličnog nasilja koji je morao negde da se isprazni.
Robert Gervart
Možda uverljivije objašnjenje za nejednaku distribuciju paravojnog nasilja u Evropi leži u mobilišućoj snazi poraza. Poraz ne treba da se posmatra samo u smislu ravnoteže moći nego i kao stanje svesti (uključujući i odbijanje da se prizna preokret) koje je Volfgang Šivelbuš označio kao „kultura poraza“. Nacija je igrala centralnu ulogu u organizovanju i odobravanju masovne primene nasilja od strane miliona evropskih muškaraca tokom Prvog svetskog rata. Po istom principu, nacija je bila moćno sredstvo za legitimizaciju, ponovljeni doživljaj i neutralisanje tog istog nasilja po okončanju rata. Tamo gde je nacija doživela poraz, međutim, u stvarnosti ili u poimanju (poput nacionalističkih krugova u Italiji), bilo je mnogo teže da odigra ovu ulogu. Zaista, upravo je moglo do dođe do suprotnog, intenzivnijeg nasilja i njegovog uopštavanja u nizu grupa i pojedinaca koji su na sebe preuzeli da osvete poraz i nacionalno poniženje. Priroda „povratka kući” u kontekstu pobede ili poraza postala je tako važna varijabila, ali koja mora da se proučava empirijski na regionalnom, a ne samo na nacionalnom nivou. Poraz je daleko bio realniji za one koji su živeli u etnički raznolikim graničnim oblastima Centralnih sila u odnosu na ljude iz Berlina, Budimpešte ili Beča i nije slučajnost da su upravo mladi muškarci iz ovih spornih graničnih oblasti bili u najvećoj meri prisutni u paravojnim organizacijama u posleratnim godinama. Nedavno istraživanje o geografskom poreklu nacističkih zločinaca potvrdilo je, da su oni u nesrazmerno većem broju dolazili sa izgubljenih teritorija ili spornih pograničnih regiona poput Austrije, Alzasa, baltičkih zemalja, okupirane Šleske ili Rajnske oblasti.
Drugi široko poznati koncept u istoriografskim raspravama od važnosti za ovu temu je da je demobilizacija viđena kao politički i kulturološki proces pre nego čisto vojni ili ekonomski. „Kulturološka demobilizacija“, naravno, podrazumeva moguće odbijanje ili neuspeh da se demobilizacija izvrši. Slučaj paramilitarizma i konteksti u kojima se on pokazao kao najnasilniji pruža dobro sredstvo za pronalaženje onih država, oblasti, pokreta i pojedinaca, naročito gde je doživljen poraz, koji su ratno nasilje s teškoćom ostavili iza sebe, bilo da su ga neposredno doživeli kao borci ili kao adolescenti na takozvanom „kućnom frontu”. Mir druge polovine dvadesetih bio je relativan i kratkotrajan. Nasleđe posleratnog paramilitarizma zauzvrat pruža jednu od veza između ciklusa evropskog i globalnog nasilja u periodu od 1912. do 1923. i njihovog nastavka koji je, na političkom i kulturološkom nivou, započeo deset godina kasnije.
Prvo, geografska lestvica nasilja nalaže potrebu uporedne i transnacionalne analize. Kako je Veliki rat uništio imperije velikih dinastija: Rusiju, Austrougarsku i Osmansku Tursku i stvorio „krvavu granicu“ na nemačkom istoku, on je istovremeno kreirao „granične zone“ ili velike delove teritorija gde je nestanak granica stvorio prostore bez reda ili jasnog autoriteta države. U mnogim od ovih zona dogodili su se talasi nasilja, ali ne u svim, a gde su se dogodili imali su uzroke koji su mogli da se utvrde i koji treba da se analiziraju i uporede. Ideja, koja je već ušla u modu, da u Evropi postoje nasilne države same po sebi (poput Rusije, Jugoslavije ili Irske) i druge koje to nisu (poput „miroljubivog kraljevstva“ Velike Britanije) više zamagljuje nego što otkriva. Svi istoričari koji se bave XX vekom priznaju da je „ukupan broj žrtava” u pojedinim delovima kontinenta bio daleko veći nego drugde. Međutim, ovakva poređenja nemaju smisla ukoliko se ne ispitaju materijalni, ideološki, politički i kulturni faktori koji objašnjavaju ovu razliku. Geografija nasilja, u ovom slučaju paravojnog nasilja, jedan je od načina.
Drugo, uzajamno dejstvo između kratkoročnih i dugoročnih uzroka posleratnog paravojnog nasilja zahteva vremenski pristup koji raskida uobičajeni vremenski raspon Velikog rata. Usredsređenje na godine od 1914. do 1918. ima više smisla za pobedničke sile sa „Zapadnog fronta” (Veliku Britaniju, Francusku i SAD) nego što ima za veći deo centralne, istočne i jugoistočne Evrope ili Irsku. Vrhunac od 1914. do 1918. godine bio je epicentar ciklusa ratnih konflikata koji su u pojedinim delovima Evrope počeli 1912, to jest sa osnivanjem paravojnih snaga u Alsteru koje su trebalo da sačuvaju uniju s Britanijom i s prvim od dva Balkanska rata kojim je moć Osmanske Turske svedena na malu teritoriju u Evropi pre nego što se Bugarska zbog Makedonije i Trakije okrenula protiv dojučerašnjih saveznika. Nasilje se nastavilo sve do 1923, kada je Mirovni ugovor u Lozani odredio teritoriju nove Republike Turske i okončao grčke teritorijalne ambicije u Maloj Aziji s najvećom prisilnom razmenom stanovništva pre Drugog svetskog rata. Kraj građanskog rata u Irskoj iste godine, delimična stabilizacija prilika u Nemačkoj nakon okupacije Rurske oblasti i potvrda Nove ekonomske politike Lenjinovom smrću 1924. godine bile su dalje naznake da je ciklus nasilja okončan.
Treće, period od 1917. bio je obeležen oblikovanjem konkurentskih ideologija koje su se do 1923. godine uobličile u novim državama i u sistemu evropskih međunarodnih odnosa. Ovde, takođe, uzroci sežu znatno dalje, sve do sedamdesetih godina XIX veka, decenije s drastičnim kulturnim, društveno-ekonomskim i političkim promenama. Prelazi na nove oblike masovne politike koji su se dogodili u većem delu Evrope s reformom glasačkog sistema i proširivanjem glasačkog prava na punoletno muško stanovništvo tokom ove decenije i pojava masovnih pokreta u vezi s demokratizacijom, socijalizmom i nacionalizmom obeležile su trajnu promenu u uslovima evropske politike i intelektualne rasprave. Revolucionarni socijalizam i sindikalizam su izazvali parlamentarnu demokratiju koja je bila sve samo ne ustanovljena kao vladajuća državna forma. Nove varijante nacionalizma (ponekad na prvi pogled s demokratskim određenjem, a ponekad otvoreno neprijateljski nastrojena prema liberalnoj demokratiji) pokrenule su unutrašnje krize u carevinama Osmanlija, Romanovih i Habsburga čije su vlasti u odgovoru na to pokušale da nametnu autoritet putem demonstracije sile u zemlji i u inostranstvu. Stoga je, uz rizik neizbežnih pojednostavljenja, moguće utvrditi kontinuitet političkog nasilja u južnoj i istočnoj Evropi tokom pola veka od početka Istočne krize sedamdesetih godina i koji je nagovestio mnoge oblike nasilja koji su se potom pojavili u centralnoj Evropi. Rastakanje velikih delova osmanlijskih poseda na Balkanu od sedamdesetih godina XIX veka uzrokovalo je jačanje agresivno-nesigurnih i etnički isključivih novih država koje su postale plen jedna drugoj, ali i planova Velikih sila, secesionističkog terorizma i činova etnički motivisanih zločina. U odgovoru na pobune protiv vlasti Osmanlija u Bosni i Hercegovini, Bugarskoj, Srbiji i Crnoj Gori 1875–1876. ovi su pribegli surovosti koja je izazvala ogorčenje širom Evrope. U za ratovanje spremnim balkanskim zemljama, paramilitarizam u obliku antiotomanske gerile, poput srpskih, grčkih i bugarskih komita nagoveštavao je oblike političkog nasilja koji će u srednjoj i istočnoj Evropi postati dominantne posle 1917. godine. Makar u ovom pogledu, paravojno nasilje između 1917. i 1923. činilo je deo većeg ciklusa nasilja koje je poticalo od pre Velikog rata i koje ga je nadživelo.
Ipak je radikalizacija politike tokom i posle Velikog rata bila ta snaga koja je preobratila ove konkurentske pokrete i doktrine u panevropski ideološki sukob. Tokom 1917. godine došlo je redefinisanja demokratije i nacionalizma od strane predsednika SAD Vudra Vilsona koje je viđeno kao međusaveznički krstaški rat. Istovremeno, boljševici su osvojili vlast u Rusiji u ime legitimiteta (i nasilja) klasne revolucije. Od ključne važnosti bilo je da li će nove i države-naslednice centralne i istočne Evrope usvojiti demokratski oblik za koji su se saveznički lideri, a prvenstveno Vudro Vilson, zalagali na Pariskoj mirovnoj konferenciji. Budući antidemokratski, antiboljševički nacionalizam obezbedio je jezik za remobilizaciju ekstremne desnice tokom poslednje ratne godine u Nemačkoj. S raspadom političkog legitimiteta, ali i starih imperija, nove varijante kontrarevolucionarnh pokreta pojavile su se većem delu centralne i istočne Evrope od kraja 1918, mobilišući paravojne snage. U slučaju italijanskog fašizma, oni su osvojili vlast do 1923. godine i počeli da preuređuju državu.
Na taj način istorija paravojnog nasilja posle Velikog rata mora da se istraži u uslovima ovih većih zbivanja – revolucija, kolapsa imperija i etničkih sukoba. Verujemo da je nemoguće razumeti nasilne konflikte u posleratnom periodu bez odgovarajućeg uvažavanja Ruske revolucije, građanskog rata koji je usledio i njegovih efekata po Evropu. U vezi s Ruskom revolucijom je i kontrarevolucionarni pokret koji se pojavio kao odgovor na poraz u Velikom ratu i radikalizaciju levice u većem delu centralne Evrope kao i u Italiji. Između ova dva pola, i u geografskom smislu i njegovom poreklu, i u nadahnuću, leži dominirajuće (ali nikad izričito) etničko paravojno nasilje koje je nastalo usled borbe da se uspostavi i održi formiranje novih nacionalnih država u istočnoj i centralnoj Evropi. Konačno, tu je i koherentnost vremenskog okvira 1918–1923. i relativizacija obzira uloge paravojnog nasilja u fašističkoj Italiji gde ono ne samo da je dovelo pokret na vlast već i ostavilo dugotrajno nasleđe u karakteru fašističke države. Slučaj Francuske pruža protivprimer gde pojava ograničenog broja slučajeva paravojnog nasilja posle 1923. godine naglašava neke od razloga zašto je fenomen paramilitarizma pogodio mnoge, ali ni u kom slučaju sve delove posleratne Evrope.
Prevod sa engleskog: Dmitar Tasić
(Iz knjige Rat u miru. Paravojno nasilje u Evropi 1918-1923, Arhipelag, 2013)