Početkom 70-ih, dok su profitne stope padale a američka industrija počela da se suočava sa konkurencijom iz sveta, studenti i urbani afroamerikanci, inspirisani nacionalnim pokretima Trećeg sveta, otvoreno su govorili o „revoluciji“, a tradicionalna radnička klasa bila je angažovana u najintenzivnijem talasu štrajkova i sindikalnih aktivnosti još od 1940. Poslovni lideri koji su mogli da vide i preko granica interesa svojih kompanija izjavljivali su da je sam kapitalizam – ili malo atraktivniji i libertarijansko zvučniji termin „slobodno preduzetništvo“ – pod opsadom, pišu Barbara i Džon Erenrajh u tekstu “Uspon i pad profesionalne menadžerske klase”, kojeg je početkom ove godine objavila fondacija Roza Luksemburg.
Kapitalistička ofanziva koja je usledila bila je geografski sveobuhvatna i korenito je uvela ono što mnogi današnji levi teoretičari opisuju kao “novi oblik kapitalizma”, ili “neoliberalizam”. Tačerova u Velikoj Britaniji, Pinoče u Čileu a Regan u Americi – svi oni su se držali ideala o nesputanom i slobodnom preduzetništvu: gušenje države blagostanja, deregulacija biznisa, privatizacija dotad javnih funkcija, „slobodna“ trgovina i – eliminacija sindikata. U Sjedinjenim Državama, elitna organizacija kao što je to bio Business Roundtable tj. “poslovni okrugli sto” – kojim i danas zasedaju vlasnici najvećih američkih kompanija i čiji su prihodi na godišnjem nivou 7.3 triliona dolara – pojavili su se u poslovnoj javnosti kao promoteri “pro-biznis državne politike”, potpomognuti rastućim brojem “fondacija” i “ekspertskih grupa” koje su pružale intelektualnu potporu neoliberalnoj ideologiji.
Na nivou pojedinačnih korporacija, nova menadžerska strategija nalagala je podizanje profita putem odlučnog smanjenja troškova rada, najdirektnije, jednostavnim pomeranjem proizvodnje van granica zemlje kako bi se iznašla što jeftinija radna snaga. Oni radnici koji su ostali zaposleni u SAD suočavali su se s nizom aktivnosti čiji je cilj bio uspostavljanje sve čvršće kontrole i discipline: intenziviran je nadzor na radnom mestu i pojačani napori u cilju sprečavanja strukovnog udruživanja radnika u sindikate. Rezovi koji su usledili u državi blagostanja imali su funkciju disciplinovanja, što je doprinosilo tome da radnici sve teže mogu zamisliti svoje preživljavanje u slučaju gubitka posla.
Većina ovih anti-radničkih mera ostavilo je posledice, direktno ili indirektno, na delove profesionalne klase. Vladini rezovi smanjili su mogućnost zapošljavanja socijalnih radnika i nastavnika a u korporacijama je sasečen srednji sloj menadžmenta. Ali najveći animozitet kapitalisti su usmerili ka liberalnim profesijama (sociolozima, filozofima, levo orijentisanim misliocima) kojima su ukidali finansiranje.
Kapitalistička klasa počela je da neguje svoju inteligenciju zasnovanu na svojim timovima stručnjaka i sve brojnijim desno orijentisanim medijima, a to su bili oni koji su promovisali prividno i navodno populističku ideju o “neoliberalnoj eliti”.
Tehnološke promene i profesionalno-menadžerska klasa
Naravno, promene u statusu klase profesionalaca ne mogu se pripisati samo ovim trendovima. Tehnološke inovacije, rast potražnje u sektoru usluga i nemilosrdni načini za ostvarivanjem što veće zarade – svi ovi elementi doprineli su sve konkurentnijem okruženju za liberalne profesije, uključujući i one kreativne. U medicini, nove tehnologije kao što je magnetna rezonanca, bile su preskupe za pojedince iz privatne prakse – tako je nova i preskupa oprema povukla lekare nazad ka bolnicama u kojima se zapošljavaju, ili u “grupne prakse” koje su najčešće u vlasništvu bolnica. Do 2010, više od polovine američkih lekara bilo je neposredno zaposleno u bolnicama ili u sistemima integrisanim sa bolnicama, u odnosu na 24% lekara koji su bili na mestu “plaćenih zaposlenika” bolnica u 1983.
Do slične promene došlo je i u profesiji pravnika. Uglavnom zbog dramatičnog porasta potražnje za pravnim uslugama, velike i čak i „mega-firme“ zauzele su mesto privatne, individualne prakse pojedinca. Trenutno 42% aktivnih američkih advokata radi u nekoj od 250 najvećih avokatskih firmi ili u nekoj drugoj formi institucionalnog udruženja (korporaciji, vladi, ili neprofitnom sektoru).
Sama veličina visokomodernizovanih bolnica i advokatskih kancelarija tražila je sve snažniju birokratiju pa su bolnice počele da angažuju profesionalne menadžere umesto lekara, a advokatske firme su došle pod vlast viših partnera specijalizovanih za menadžiranje. Univerziteti, koji su istovremeno zabeležili veliki rast studenata, takođe su na svom čelu dobili menadžere. Tako je iskustvo upravljanja “slobodnih profesija” zamenjeno inženjerskim i menadžerskim, a u profitnim i neprofitnim institucijama porastao je pritisak na sticanje profita, bez obzira na profesionalne standarde struke.
Tokom 1990-ih talas korporativne konsolidacije i trke za zaradom proširio se na novinske kuće i izdavače. Prvi su se na udaru našli novinari jer su pod pritiskom investitora sa Vol Strita izdavači i medijske kuće počele da smanjuju broj zaposlenih i da “prilagođavaju” uređivačku politiku potrebom za profitom. Sa istim motivom, izdavačke kuće su se spajale a prednost su umesto umetničkih dela i vrednih studija dobili bestseleri.
Pisci, urednici, fotografi suočili su se sa masovnim otpuštanjem (više od 25% zaposlenih u redakcijama samo od 2001), povećanim obimom posla, smanjenjem plata i preuzimanjima. Smanjeni su honorari slobodnim piscima, umetnicima i fotografima. Sve ovo dogodilo se mnogo pre poslednje krize. I dok Internet pruža nove prostore za kreatore „sadržaja“, on istovremeno nudi malo ili nimalo naknade za taj angažman.
M.L.