Trinaesti vek, vek gradova, bio je i vek buđenja i zamaha trgovine, na način tesno povezan s usponom gradova.
Italijanski trgovac i hanzeatski trgovac
Ponovni razvoj krupne trgovine u 12. i 13. veku čini ono što je, ne bez preterivanja, nazvano „trgovač-kom revolucijom“. U hrišćanskom svetu je bio uspostavljen relativni mir. U pozadini vojne epizode krstaških ratova, što je bila samo epska spoljašnjost izvan Evrope, u hrišćanstvu jača miroljubiva trgovina. Izdvojila su se tri velika središta u kojima je težila da se koncentriše evropska trgovačka aktivnost. Dva pola međunarodne trgovine bili su Sredozemlje i Sever, i upravo se na obodima hrišćanskog sveta prema ta dva centra privlačenja, muslimanskom na jugu i slovensko-skandinavskom na severu, stvaraju dve „rojte“ moćnih trgovačkih gradova: u Italiji i, u manjoj meri, u Provansi i Španiji, te na severu Nemačke. Otuda i prevlast dve vrste trgovaca, italijanskih i hanzeatskih. Međutim, između te dve oblasti uspostavlja se područje kontakata, čija je originalnost bila u tome što je svojoj razmenjivačkoj ulozi između dva trgovačka prostora veoma rano dodalo industrijsku, proizvodnu ulogu. To je bila severozapadna Evropa: jugoistočna Engleska, Normandija, Flandrija, Šampanja, zemlje oko Mozela i donjeg toka Rajne. Bilo je to veliko središte tekstilne industrije, jedina oblast srednjovekovne Evrope, pored severne i centralne Italije, o kojoj može da se govori kad je reč o industriji.
Evropski putujući trgovac
Srednjovekovni evropski trgovac je najpre bio putujući trgovac kojeg ometaju loši drumovi, manjkavosti sredstava za prevoz robe, nesigurnost, a možda još i više takse, pravine i najrazličitija plaćanja bezbrojnim vlastelinima, naseljima, bratstvima, za prelazak preko mostova ili gazova ili prosto za prolazak kroz njihove zemlje. Jedini značajan napredak kopnene trgovine u 12. i 13. veku bila je izgradnja brojnih mostova preko reka. Posebno važna i smela je bila izgradnja prvog visećeg mosta 1237. koji je, preko Svetog Gotarda, otvorio najkraći put između Nemačke i Italije. Međutim, omiljeni trgovački putevi bili su vodeni, rečni ili pomorski. Dva najvažnija rečna puta činili su Po s pritokama i Rona s produžetkom prema rekama Mozel i Mez. Najzad, vlasi flamanskih reka su od 12. veka bivale nadograđivane mrežom veštačkih kanala (vaarten) i ustava (overdraghes), koja je za trgovačku revoluciju 13. veka značila isto što će za industrijsku revoluciju 18. veka značiti mreža engleskih kanala. Osnovni srednjovekovni način transporta je bio pomorski, i pored straha koji je, kao svet biblijskih čudovišta i brodoloma (sv. Pavle je bio veliki brodolomnik) i simbol opasnosti i jada (zamišljana je i predstavljana crkvena lađa kojom se poigravaju talasi), more izazivalo kod ljudi srednjeg veka. I usred svih tih strahova, u srednjem veku se rađa Evropa mora. Napredak je bio spor, ali presudan. Povećana je nosivost plovila u italijanskim, posebno mletačkim flotama, koja su dostigla tonažu od hiljadu tona. Napredak u 13. veku dugovan je širenju krmene statve, latinskog jedra, busole i pomorskih karata. Ali, pomorska trgovina ostaje spora; njena glavna prednost bila je u tome što je bila višestruko jeftinija od kopnene.
Sajmovi u Šampanji
Krajem 12. i u 13. veku značajno trgovačko dešavanje koje je dokazivalo sav ostvareni napredak trgovačke revolucije i njen evropski karakter bio je uspon sajmova u Šampanji. Sajmovi su se održavali u Lanjiju, Baru na Obu, Provenu i u Troa. Nizali su se tokom čitave godine: Lanji (januar–februar), Bar (mart–april), Proven (majski vašar, održavan u maju i junu), Troa (vašar sv. Jovana, jul–avgust), pa zatim ponovo Proven (vašar sv. Ajula, septembar–novembar). Na kraju je sledio vašar sv. Remija u Troa (novembar–decembar). Tako je skoro neprestano bila otvorena tržnica zapadnog sveta u Šampanji. Trgovci i stanovnici sajamskih gradova uživali su znatne povlastice, a uspeh sajmova je bio tesno povezan s porastom moći grofova Šampanje i njihovom liberalnom politikom. Uživali su slobodu kretanja, bili su oslobođeni taksi, ležarine i banaliteta, a institucija sajamske policije je proveravala zakonitost i poštenost transakcija, jemčeći za trgovinske i finansijske poslove. Posebni službenici, čuvari sajma, koji su osiguravali te javne funkcije, najčešće su bili trgovci, a kasnije, od 1284, kraljevski činovnici. Moglo bi se reći da su sajmovi imali „ulogu clearing house-a u povoju“, jer je postalo uobičajeno da se na njima svode i kompenzuju dugovi. Na tom primeru se vidi da trgovačka ekonomija nije mogla da se razvije bez pomoći i kontrole političkih vlasti. U 12. i 13. veku trgovačka delatnost se organizovala oko ugovora i udruženja, ali su ta udruženja obično važila za ograničen broj ugovora i na ograničen vremenski period. Tek krajem veka su se pojavile prave trgovačke kuće.
Monetarni problemi
Međunarodnoj trgovini je bio potreban monetarni instrument, jači i rasprostranjeniji od brojnih vrsta feudalnog kovanog novca. Vizantijski novac vizant je imao tu ulogu do 12. veka, ali nije mogao da je ispuni kasnije, kada se evropska trgovina razvila. Zapad je tada ponovo počeo s kovanjem zlatnog novca, koje je zabranio Karlo Veliki. Iako je Francuska od 1266. kovala zlatni eki, prednjačili su veliki italijanski trgovački gradovi. Od 1252. Đenova redovno kuje zlatne dinare, a Firenca florine. Od 1284. Venecija kuje zlatne dukate. I pored ugleda i velike potražnje za florinima i dukatima, mnoštvo različitih kovanica je ostalo jedno od glavnih uskih grla srednjovekovne ekonomije. Feudalnom sistemu bila je svojstvena fragmentacija. Ona je pogađala i protok novca, a odsustvo, ako ne jedinstvene monete, a ono bar malog broja moneta u međunarodnom opticaju, ograničavalo je procvat srednjovekovne trgovačke Evrope.
Evropa trgovaca
Kako putujući trgovac sve više ustupa mesto trgovcu sedeocu, on svoje poslove sve više obavlja preko čitave grupe računovođa, posrednika, zastupnika i službenika zvanih poštari koji su prebivali u inostranstvu, gde su primali i izvršavali naloge gazda iz sedišta. Tako se trgovački sloj razgranao. Mogla bi se, kao što je to učinio Rajmon de Rover u slučaju Briža, napraviti razlika između zajmodavaca, često zvanih Lombardi (tj. Italijani) ili Kaorci (budući da su Italija i grad Kaor bili prva i najčuvenija mesta za dobijanje međunarodnih pozajmica), koji su pozajmljivali novac uz zalog na višem nivou od jevrejskih kratkoročnih pozajmica, zatim, menjača, koji su obavljali najčešću finansijsku transakciju u srednjem veku s obzirom na brojnost moneta i, na kraju, kambista, koji su bili bankarski trgovci. Kambisti su bili ona vrsta menjača koja je svojim starim poslovima dodala primanje poklada na čuvanje i reinvestiranje putem zajmova. Evropa banke je rođena.
Kao što smo videli, svet trgovaca je u osnovi bio gradski svet ali, iako su se trgovci pripadnici onoga što se, posebno u Italiji, zvalo „narodom“, suštinski delili na dva nivoa bogatstva i moći, te se društvene činjeni-ce nisu stapale i bile su važnije od razlika u pravnom pogledu. Pravo građanstva, čak i kad je donosilo povlastice i bilo ograničeno na manjinu, nije imalo toliku težinu u gradskoj ekonomskoj, društvenoj i političkoj stvarnosti kao razlike u bogatstvu i ekonomskoj i političkoj ulozi. Iv Renuar je s pravom tvrdio: „Politička prevlast poslovnih ljudi uspostavila je pravi klasni režim.“ Prevlast trgovaca se izražavala na više načina. Oni su izvlačili korist od širenja najamništva među radnicima u zanatstvu i u industriji i vladali tržištem rada određivanjem visine zarada. Upravljali su i stambenim tržištem, jer su poslodavci bili i vlasnici nekretnina. Najzad, održavali su svoju vlast i čuvali socijalnu nejednakost kroz nejednakost onoga što bismo nazvali porezima, među kojima je bila i glavarina, koju utvrđuju veća kojima su oni upravljali. Čuveni sastav pravnika Bomanoara iz druge polovine 13. veka o običajima stanovnika Bovezija lepo opisuje korene te gradske Evrope neravnopravnosti: „Mnogo je žalbi u gradskim komunama na glavarinu, jer se često dešava da bogati ljudi koji upravljaju gradskim poslovima prijavljuju manje nego što bi trebalo, i oni i njihova porodica, i pomažu da se istim pogodnostima koriste i drugi bogati ljudi, i tako sav teret ponovo pada na siromašne ljude.“ Utaje su mogle biti tolike da su ponekad izbijali skandali, kao u Arasu, gde je jedan član poznate bankarske porodice Krespen „zaboravio“ da prijavi 20.000 livri dobiti. Evropa fiskalnih prevara je hvatala zalet.
Opravdanost novca
U početku, a u 12. veku i dalje, svaki trgovac je bio više ili manje zelenaš i crkva ga je osuđivala, ali ka-da se zelenaštvo praktično ograničilo na Jevreje i kako je moć trgovaca rasla, crkva je postupno odobravala trgovačku dobit i povukla, inače, prilično nejasnu granicu između dopuštene i nedopuštene zarade. Neka opravdanja su bila vezana za same tehnike trgovine. Crkva je dozvoljavala naplatu odštete trgovcima koji su zbog kašnjenja pretrpeli štetu u vezi sa svojim aktivnostima. Trgovački posao uveo je u evropski mentalitet i etiku pojmove slučaja, rizika i nesigurnosti. Možda se, kao što ćemo kasnije videti, legitimizacija trgovačke dobiti ponajpre ostvarivala kroz stanovište da je dobit plata za rad. Još bolje, zagovaranje (posredstvom sholastike) pojma opšteg dobra i zajedničke koristi primenjivano je na trgovce. Tako je u 13. veku kanoničar Burhard iz Strazbura izjavio: „Trgovci rade za dobrobit svih i postupaju na javnu korist donoseći i odnoseći robu sa sajmova.“
Još početkom 13. veka u svom priručniku za ispovest, Englez Tomas iz Kobama tvrdi: „Došlo bi do velike nestašice u mnogim zemljama kada trgovci ne bi donosili ono čega ima u izobilju na jednom mestu u drugo mesto, gde te iste stvari nedostaju. Zato i mogu s pravom da primaju nadoknadu za svoj rad.“ Tako je velika međunarodna trgovina ubuduće postala bogomdana neophodnost i bila obuhvaćena proviđenjem.
Rastući ugled i moć trgovaca donose evropskom mentalitetu značajne promene. Kao što je rekao Mišel Mola, novac zahvaljujući trgovcima postaje „temelj jednog društva“. Ipak, trgovac se nije sistematski suprotstavljao vlasteoskim vrednostima. On je težio da, živeći na plemićki način, učini sebe plemićem, što mu, ne jednom, i uspeva. Isto tako je nastojao da, kupujući zemljište i ubirući prihode sa njega i od seljaka, stekne zemlju, tu osnovicu moći u srednjem veku.
Razvoj verske prakse, o čemu će još biti reči, pruža im i druga opravdanja. Oni naveliko ispunjavaju ono što je crkva nazvala milosrdnim delima, posebno deljenje milostinje. Izgradnja prvih gradskih bolnica kao što je Santa Marija dela Skala u Sijeni, velikim delom je bila njihova zasluga. S druge strane, uvođenje brige za duše u čistilištu i učvršćivanje verovanja u to predvorje raja gde se pročišćavalo od grehova koje nije spra-la ispovest, omogućilo im je da se nadaju spasenju koje je crkva do 13. veka uskraćivala svim zelenašima. Sastav nemačkog cistercite Cezara iz Hajsterbaha pripoveda o zelenašu iz Liježa kojeg je pobožnost njegove udovice odvela u čistilište, a potom u raj.
Posebno je zanimljiva pojava mecenatstva većine trgovaca od 13. veka. Izgradnja crkava, a posebno na-doknada umetnicima za njihovo ukrašavanje (Đota, prvog „modernog“ umetnika, oko 1300. godine bogato su platili veliki firentinski buržuji-poručioci), bila je izraz posvećenosti gradu u kome su živeli. Oni su, izgleda, većinom pripadali srednjovekovnim ljudima koji su najranije i najsnažnije bili dirnuti osećanjem za lepotu. Tako je nastao neočekivani savez između novca i lepog.
Najzad, razvoj trgovinskih tehnika i, naročito, sve veća uloga „knjiga“ u delatnosti trgovaca-bankara, doveli su do razvijanja onoga što je nazvano intelektualnom kulturom trgovca. Ti kulturni zahtevi doveli su do otvaranja gradskih srednjih škola, kao u Gentu 1179. Oni su vodili posvetovnjačenju kulture kroz unapređivanje i širenje pismenosti, računanja, geografije i živih jezika. Jedan Đenovljanin savetuje nekog trgovca krajem 13. veka: „Moraš uvek da se setiš da pismom zabeležiš sve što radiš. Zapisuj odmah, dok ti nije otišlo iz pameti.“ A jedan Firentinac će u narednom veku reći: „Ne treba biti lenj za pisanje.“ U oblasti računa, primer pruža traktat o abaku (Liber abacci) koji je 1202. godine objavio Leonardo Fibonači. On je bio Pizanac čiji je otac službovao na carini Mletačke republike u Bužiju, u severnoj Afici. U hrišćansko-muslimanskom svetu trgovine u Bužiju, zatim u Egiptu, Siriji i na Siciliji, gde je putovao poslom, on se uputio u matematiku koju su Arapi preuzeli od Indijaca. Fibonači uvodi u upotrebu arapske cifre, nulu, kapitalnu inovaciju decimalnog zapisa, operacije s razlomcima i izračunavanje proporcija.
Krajem 13. veka trgovci su stekli dva osnovna dobra koja su se dotad međusobno isključivala: prvo je bilo materijalno, a drugo duhovno. Prethodno su zarađivali novac, ali su time osuđivali sebe na prokletstvo, kao što se vidi na romaničkoj skulpturi: kesa koju trgovac nosi oko vrata odvlači ga u pakao. Od sada, on može da zadrži svoj novac i da, pošto provede duže ili kraće vreme u pročišćenju, uđe u raj. Trgovac je pomirio „kesu i život“.
Italijani i hanzeati
Svetom trgovaca 13. veka dominirala su dva naroda: Italijani na jugu, u području Sredozemlja, i Nemci na severu, od Britanskih ostrva i Flandrije do Baltičkog mora. Iako su Italijani impresionirali svojim prisustvom u vizantijskom svetu i na obodu muslimanskog sveta, kao i sve značajnijim prisustvom u Flandriji, ne-sumnjivo najznačajniju trgovačku ekspanziju ostvarili su hanzeatski trgovci. Oni su bili naslednici trgovaca iz ranog srednjeg veka, Friza i, kasnije, Flamanaca, ali znatno dinamičniji i sa većom količinom robe. Til u delti Rajne je u 12. veku ustupio vodeće mesto Utrehtu, koji su posećivali, osim Flamanaca i Friza, Rajnjani, Saksonci, Danci i Norvežani. Briž je postao najvažnije trgovačko središte Nizozemske. Trgovci su uvozili i ponovo izvozili vino iz Rajnske oblasti, koje je bilo veliki takmac francuskim vinima u Evropi, zatim proizvode od metala, drago kamenje, luksuzne tkanine sve do onih carigradskih, oklope iz Majnca. Najupečatljiviji je bio napredak trgovaca iz Kelna, koji su trgovali kako prema Britanskim ostrvima na zapadu tako i prema Danskoj na istoku. Bili su naročito uspešni u Engleskoj, gde su najkasnije 1130. godine dobili pravo da borave u Londonu; tu su kupili kuću na Temzi uzvodno od londoskog mosta Gildhol, koju su pretvorili u svoje poslovno sedište. Godine 1157. kralj Henri II dao je posebnu zaštitu trgovcima iz Kelna. Na severoistoku, trgovina na Baltiku se nalazila u rukama gotlandskih mornara-seljaka koji su se bogatili trgujući sa Novgorodom u Rusiji. Ruski trgovci su se i sami pojavljivali na Baltiku i u Danskoj, gde su više sretali Pruse i Estonce nego Nemce. Trgovački pejzaž se izmenio s razvojem gradova. Nastanak i razvoj germanske Hanze tesno su povezani s gradskim pokretom.
Filip Dolinger je dobro objasnio proces koji je doveo do afirmisanja hanzeatskih gradova u 13. veku, koji su podstakli trgovci. Njegov osnovni nacrt izgleda ovako: „priraštaj stanovnika nekih naselja s povoljnim položajem zahvaljujući imigraciji seoskih zanatlija i trajnom prisustvu trgovaca; okupljanje unutar istog utvrđenog prostora jedne trgovačke četvrti – zvane Wiek u severnoj Nemačkoj – i jednog starijeg, crkvenog ili svetovnog, upravnog središta; stvaranje jednoznačnog i osobenog gradskog prava koje vodi računa o zemlji-šnim i trgovinskim pitanjima; stvaranje zajednice buržuja, često kroz polaganje zakletve; preovlađujući uticaj trgovaca u toj zajednici, ponekad okupljenih u jednoj gildi; preuzimanje upravljanja gradom od strane najbogatijih porodica; sve veća autonomija grada u odnosu na lokalnog vlastelina; najzad, razvoj upravnih organa u rukama buržuja“. Veće (Rat) na samom kraju 12. veka postaje ustanovljena skupština koja ubuduće upravlja gradom. U tom procesu treba istaći značaj nastanka gradskog prava, čije su odredbe u osnovi bile suštin-ski prerađene u 13. veku. Među zakonodavnim uzorima koji su imali najveći uticaj treba zapaziti pravo grada Dortmunda koje je ostalo „viši sud“ za žalbe i sudsku praksu vestfalskih gradova, pravo Goslara u Saksoniji, a posebno pravo Magdeburga koje se u Istočnoj Evropi, računajući tu Poljsku i slovenske zemlje, pretvorilo u „nemačko pravo“.
Važan događaj se zbio 1159. godine kada je grof Holštajna Adolf II od Šauenburga, vazal saksonskog vojvode Henriha Lava, osnovao grad Libek, čiju je izgradnju i upravu poverio „konzorcijumu preduzetnika“ (Fric Rerig). Libek će stati na čelo gradskog i trgovačkog carstva zvanog Hanza. Do sredine 13. veka nemački trgovci iz Libeka će se nadmetati u prosperitetu s trgovcima iz Gotlanda, gde se učvršćuju u većem broju. Uspon Vizbija, glavnog središta Gotlanda, bio je munjevit, ali kratkotrajan. Sredinom 13. veka Vizbi se okružio kamenim zidom dugim 11.200 stopa, koji je obuhvatao prostor najmanje jednak Libeku. Ruševine 18 srednjovekovnih crkava, među kojima je najveća Sveta Marija Nemaca, sagrađena između 1190. i 1225, bila parohijska crkva nemačke zajednice, i danas svedoče o toj trgovačkoj severnoj Evropi, čija je prestonica nakratko bio Vizbi. Libek je zamenio i prevazišao Vizbi u toj ulozi. Gradeći veliki broj trgovačkih brodova koji su mogli da se nadmeću s italijanskim galijama, Koggen velike nosivosti, on je raspolagao moćnom pomorskom i trgovačkom mrežom oslanjajući se na nove gradove poput Rostoka, Štralsunda, Ščećina na Odri, slovenskog grada uvećanog nemačkim četvrtima, Danciga (Gdanjska) na Visli ili Elbinga u Pruskoj (danas Elblag u Poljskoj), čiji pečat s početka 13. veka sadrži najstariju predstavu krmene statve. Libek je usklađi-vao svoje aktivnosti s pokrstiteljskim i osvajačkim naporima novog nemačkog vojnog reda tevtonskih vitezova, aktivnog u Pruskoj.
Stanovnici Libeka i, uopšte, nemački trgovci sa severa bili su naklonjeni osnivanju Kalmara i, posebno, godine 1250, Stokholma u Švedskoj, kao i Bergena u Norveškoj. Trgovačka ekspanzija Libečana i hanzeata bila je usmerena i prema zapadu. U Engleskoj su trgovci iz Libeka i drugih gradova Istoka počeli da posećuju engleske luke: Jarmut, Lin, Hal, Boston i, najzad, London. Engleski kralj Henri III je 1266. godine priznao trgovcima iz Hamburga, a 1267. trgovcima iz Libeka, pravo da osnuju društvo ili hanzu, po ugledu na hanzu Kelnjana. Upravo tom prilikom se prvi put javlja termin hanza.
Nemački trgovci su takođe dobili više povlastica od grofice Flandrije, godine 1252. i 1253. Hanzeatska trgovina stalno je napredovala sve do formiranja prve opšte skupštine i konačnog stvaranja hanze gradova 1356.
Uporedo s poletom Hanze, potvrdio se i napredak Briža „koji je bio na putu da postane svetska tržnica Zapada“ (Filip Dolinger). Briž je okupljao trgovce svih nacionalnosti: Engleze, Škotlanđane, Irce koji su donosili vunu za industriju tekstila, Holanđane i Frize koji su prodavali svoju stoku, ali i trgovce s francusko-engleske obale Atlantika, od La Rošela do Bajone, sa njihovim vinom. Španci i Portugalci su, takođe, tu donosili vunu i plodove Juga.
Napuštajući postepeno sajmove u Šampanji, Italijani se smeštaju u Brižu, koji je postao glavno finansijsko mesto severne Evrope. Od kraja 13. veka đenovljanske, a potom i mletačke galije redovno su u konvojima dovozile svoje tovare začina u Cvin. Putem pomorske trgovine, od Italije do Flandrije i Baltika, uspostavio se evropski svet ekonomije.
Preveli sa francuskog Vera Pavlović i Vladan Trijić
Iz knjige „Da li je Evropa stvorena u srednjem veku“, Žaka Le Gofa, Clio, 2010. godine