Pred kraj stoleća objavljena su iste, 1791. godine tri dela istog naslova – Opsada Beograda – a različitih žanrova: jedan roman, jedna drama i jedna opera. Nagli porast interesovanja za zbivanja u tom delu sveta treba pripisati austrijsko-turskom ratu koji je izbio 1787. godine, borbama vođenim u Posavini i Podunavlju i, naročito, austrijskoj opsadi i zauzeću Beograda u jesen 1789. godine. Ta zbivanja su ponovo dovela Beograd, taj „mnogo opsedani grad“ (much-besieged city), kako ga je nazvao jedan engleski pisac, u središte pažnje evropske javnosti.
Pun naslov romana glasi Opsada Beograda: istorijski roman preveden s jednog nemačkog rukopisa. Roman je anoniman, a glavna ličnost je poljski plemić Albert Zamojski koji dolazi u Rusiju i tu uvežbava vojnike s kojima će se boriti protiv Turaka. Potonja opsada Beograda čini samo pozadinu radnje romana, a sam zaplet se sastoji od mešavine uobičajenih sastojaka romantičnih pustolovnih priča tog vremena, sa ratnim sukobima, razdvajanjem zaljubljenih, prerušavanjem, vernim slugom, padanjem u ropstvo, iznenadnim obrtima, pustinjakom posvećenim knjigama u svojoj pećinskoj isposnici. Stil romana je visokoparan i pretenciozan – šuma je „lisnato svetilište“, ljudi „padaju u naručje smrti“, a sudar dve vojske je ovako opisan: „Sunce je bilo u zenitu i deset hiljada sablji je sada blistalo na njegovim zracima – smrt je harala svuda; a činilo se da se dve vojske bore pod ognjenim lukom nastalim od varničenja pri sudaru njihovog oružja“.
Pomeni lokalnog stanovništva su vrlo retki i neodređeni. Javljaju se srpski seljaci koji dolaze u nemački logor „i najponiznije mole“ da budu primljeni za nemačke podanike, a pominju se i „lepe Srpkinje“ koje posipaju cvećem put kojim treba da prođu junaci. U jednoj epizodi opisuje se kako su seljaci sa područja između Beograda i Smedereva napali grupu turskih vojnika zbog neke nepravde i mnoge poubijali. Pominju se i neki topografski i geografski podaci – deo Beograda zvan „Wasserstadt“ i gradska kapija „Temeswaer-gate“ kojom se izlazi na drum za Smederevo „dvadeset milja jugoistočno od Beograda“.
To su ipak pojedinosti koje ne daju stvarnu lokalnu boju pozornici zbivanja i koje je anonimni autor mogao lako naći u nekom geografskom priručniku ili putopisu. Roman je prošao prilično nezapaženo, što i ne iznenađuje s obzirom na njegovu književnu vrednost. U jednom prikazu kaže se da je roman zabavan, ali da mu nedostaje istorijska tačnost, dok je jedan drugi savremeni kritičar mnogo oštriji i kaže da je taj navodno anonimni prevod anonimnog romana tipičan primer dela sastavljenih od mešavine preimenovanih likova i delimično izmenjenih zapleta starih i poluzaboravljenih romana, koje štampari objavljuju za potrebe popularnih pozajmnih biblioteka.
Druge dve „Opsade Beograda“ koje su se pojavile 1791. godine pripadaju scenskoj umetnosti. Do tog vremena u Engleskoj se ustalila tradicija pozorišnih komada čija je radnja povezana s nekom opsadom. Najčešće su to opsade nekog egzotičnog mesta i to poglavito na Istoku. Samo u drugoj polovini XVIII veka napisano je tridesetak drama i opera, danas uglavnom zaboravljenih, u čijem se naslovu javlja reč „opsada“ – Opsada Jerusalima (1758), Opsada Alepa (1758), Opsada Palmire (1776), Opsada Akvileje (1760), Opsada Sinope (1785), itd. Opsada Beograda prikazana je na samom početku 1791. godine u londonskom pozorištu Druri Lejn. Iako se obično naziva operom, to je u stvari drama s pevanjem, odnosno komad u kome su govorni dijalozi izmešani s muzičkim partijama.
Muziku za ovo delo napisao je Stiven Storače (1763-1796), kompozitor rođen u Londonu, čiji je otac, takođe kompozitor i muzičar, bio Italijan, a majka Engleskinja. Stiven Storače je muzičko obrazovanje stekao na konzervatroriju Sant Onofrio a Capuana u Napulju, a potom je nekoliko godina živeo u Londonu. Početkom osamdesetih godina otišao je u Beč, gde se već nalazila njegova sestra Nensi, vrlo uspešna operska pevačica. U Beču se upoznao sa Salijerijem i Mocartom (Nensi je pevala glavnu ulogu na premijeri Figarove ženidbe). U Beču je Storače napisao i svoju prvu operu Nezadovoljni supružnici, koja je izvedena u Beču u junu 1784. godine.
Sledeće godine izvedena je, opet u Beču, još jedna njegova opera, čiji je libreto zasnovan na Šekspirovoj Komediji pometnji. Dve godine kasnije Storače se vratio u Englesku, gde je prvi veliki uspeh postigao tek 1790 sa operom No Song, no Supper. Sledeće godine taj uspeh je potvrdio Opsadom Beograda, koja je postala toliko popularna da mu je donela za ono vreme veoma veliku zaradu od hiljadu funti. Danas je ta opera poznata samo po libretu i po notama za neke popularnije pevačke numere jer su celovite partiture svih Storačeovih londonskih opera nastradale u požaru.
Tekst za Opsadu Beograda napisao je Džems Kob (1756-1818), plodni libretista koji je radnju svojih scenarija često smeštao u egzotične krajeve Istoka ili Novoga sveta. Opsada Beograda je označila početak bliske saradnje ove dvojice umetnika i do 1798. godine Kob je napisao tekstove za sedam Storačeovih opera, a Opsada Beograda je bila, što se prijema kod publike tiče, njihov najveći uspeh.
Okvirnu priču opere čine borbe vođene na području Beograda u austrijsko-turskom ratu 1789. godine. Kobov libreto je, međutim, dobrim delom zasnovan na zapletu opere Retka stvar španskog kompozitora Vinsenta Martina i Solera, što samo po sebi govori da u operi ne treba očekivati neke specifično lokalne elemente. Kada se zavesa podiže, pozornica prikazuje „selo u Srbiji i Dunav; na jednoj strani je turski logor, a na drugoj, u daljini, austrijski“. Na jednom drugom mestu pominju se i „veličanstvene građevine i vrtovi Beograda“, koji se vide kroz prozor skromne kuće srpske seljančice Lile.
Neke scene dešavaju se u kulama beogradske tvrđave, a u poslednjoj sceni, u kojoj je prikazan veliki juriš u završnoj bici za Beograd, raskošne kulise u londonskom pozorištu Druri Lejn prikazivale su u pozadini „tvrđavu i grad Beograd“. Bio je to upečatljiv prizor koji je ostao u sećanju mnogih gledalaca, uključujući i Arčibalda Pejtona, koji je, opisujući izgled prave beogradske tvrđave dok joj je 1843. godine prilazio Savom iz Zemuna, zaključio da je zapuštena i oronula i da nimalo ne liči „na veličanstvene kule“ u poslednjoj sceni Opsade Beograda u pozorištu Druri Lejn.
U taj opšti zaplet uključene su situacije i likovi koji su do tog vremena postali stereotipni elementi dela ove vrste – ljubavni nesporazumi, ugrožene lepotice, prerušavanja, smrtne opasnosti i izbavljenja u poslednjem času. Dobar deo tih elemenata fabule, a i neka imena, preuzeti su od Solera.
Glavne ličnosti su Turci i Austrijanci, a Srbi se javljaju kao pripadnici seoskog stanovništva. U turske likove spada lokalni starešina ili, kako je nazvan, „mirovni sudija“ Jusuf („Useph“), zatim serasker, odnosno zapovednik turskih snaga poslatih kao pojačanje Beogradu, i njegovi pratioci. Među glavnim ličnostima na austrijskoj strani su austrijski pukovnik Kohenberg, koji je upućen da komanduje austrijskim snagama, i njegova tek venčana žena Katarina, koja polazi za njime, ali pada u ruke seraskerovih vojnika
. Pripadnici lokalnog srpskog stanovništva nemaju specifično srpska imena – muškarci čije se ime pominje su Anselm, Majkl, Piter i Leopold, a ženski likovi su Lila i Gita. Lila je Piterova sestra, koja je zaljubljena u Leopolda, mada Piter hoće da je uda za Jusufa, koji je glavni komični lik u operi. Gita je njena drugarica, u koju je zaljubljen Piter.
Uloga Srba, ako se izuzmu zbivanja u vezi s ljubavnim peripetijama Lile i Gite, nije velika. U nekim slučajevima oni se javljaju samo kao statisti u grupnim scenama. Tako komad počinje izlaskom na scenu hora, turskog vojničkog orkestra i grupe „Srpkinja“, koje neko vreme plešu uz muziku, a zatim izlaze, dok ostali ostaju na pozornici. Srpski likovi imaju istaknutiju ulogu u delovima zapleta koji se odnose na ljubavne nesporazume, razdvajanja i sjedinjavanja. Njihovo učestvovanje u ratnim operacijama koje čine pozadinu radnje ilustrovano je u nekoliko scena u kojima se javljaju kao pomagači i saveznici Austrijanaca.
Borba se završava porazom Turaka i osvojenjem Beograda. Ostatak scene čini veliko finale u kome se u duetima Gite i Lile i horskim pesmama austrijskih vojnika slavi velika pobeda i opera privodi kraju.
U celini posmatrano, Kobov tekst je prilično slab. Odnosi su često nemotivisani, ponašanje likova neuverljivo, komika ponekad gruba i klovnovska, a karakterizacija nekih likova (Jusuf, Petar) na rubu groteske. Tih mana su bili svesni i savremeni gledaoci. „Ako se izuzme muzička komponenta, glumačke bravure i navodna istorijska zbivanja“, zapisao je jedan redovan posetilac pozorišta, „Opsada Beograda ne daje mnogo povoda za uživanje“.
Uspehu koju je ova opera odmah stekla nesumnjivo su, pored muzike, doprineli živopisni kostimi i raskošna scenografija. O njenoj dugoj popularnosti govore mnoga svedočanstva. Glumac Majkl Keli, Storačeov dugogodišnji prijatelj koji je igrao jednu od glavnih uloga u operi, zabeležio je da je „primljena s velikim pohvalama“ i da je „u toku prve sezone izvedena šezdeset puta pred prepunim gledalištem“.
Već sledeće godine pojavilo se jedno piratsko izdanje teksta, a na naslovnoj strani autorizovanog izdanja iz 1802 piše da je opera „izvedena s velikim uspehom više od sto pedeset puta u pozorištu Druri Lejn“. Osim u Londonu, igrana je Dablinu, Edinburgu i Lidzu. Bila je popularna i u Americi. U Njujorku je od 1795. do kraja veka igrana svake sezone, a često je postavljana i u narednom stoleću sve do 1840. godine. Ima podataka i o predstavama u Filadelfiji 1801. i 1840, kao i u Nju Orleansu 1834. Postoje svedočanstva da su neke arije iz opere postale odmah veoma popularne. Već iste godine kada je prikazana premijera, mnoge arije i dueti iz Opsade su se pojavile i u štampi kao zasebne publikacije, a potražnja za takvim partiturama potrajala je godinama.
Sasvim je drukčija bila sudbina tragedije Opsada Beograda. Ona je prvi put izvedena u provincijskom pozorištu u Noriču oko tri meseca posle londonske premijere Storačeove opere. Iako je naslov ta dva dela istovetan, u njihovom zapletu nema ničeg zajedničkog izuzev toga što je mesto radnje Beograd. Autor te tragedije je bila Hana Brand (1754-1821), koja je do tog vremena vodila sa starijom sestrom jednu devojačku školu u Noriču.
Drama Hane Brand je u svojoj prvoj verziji imala naslov Hunjadi, ili Opsada Beograda i izvedena je 7. aprila 1791. godine. Lokalne novine su zabeležile da je drama prikazana pred „otmenom publikom“, da je bila dobro primljena i da je sledeća predstava zakazana za 9. april. Neko vreme posle te reprize, Opsada je prikazana i treći put u Noriču.
Posle toga nema vesti o ovoj tragediji sve do početka sledeće godine, a onda saznajemo da je 18. januara 1792. prikazana u londonskom pozorištu Druri Lejn. U toj postavci Hunjadija je igrao poznati glumac Džon Kembl, a glavnu žensku ulogu, mladu Agmundu, igrala je sama vremešna Hana Brand, kojoj je to izgleda bila prva pojava na pozornici. Prva četiri čina su bila prilično dobro primljena, ali tokom poslednjeg čina gledaoci su počeli pokazivati znake nestrpljenja i nezadovoljstva.
„Mada je taj komad daleko od toga da bi se mogao nazvati izvrsnim“, zapisao je jedan savremenik, „takav prijem ipak nije zaslužio. I mnogo gore tragedije su se zadržale uobičajeno vreme na repertoaru, pa bi to možda bio slučaj i s Hunjadijem da je glavnu ulogu igrala gospođa Sidons umesto autorke, koja svojom glumom nije doprinela uspehu drame.“
Hana Brand, koja je imala vrlo visoko mišljenje kako o svojoj drami tako i o svom glumačkom talentu, nije se obeshrabrila. Zaključila je da je problem u tome što je komad predug, pa je Opsada Beograda posle premijere povučena, da bi oko dve nedelje kasnije bila prikazana u skraćenom obliku i pod novim naslovom Agmunda. Iz te druge verzije potpuno je izbačena uloga Hunjadija, koji se i u dužoj verziji pojavljivao samo u poslednjem činu. Ni u tom obliku, međutim, tragedija nije imala većeg uspeha i čini se da je izvedena samo jedanput u Londonu. Hana Brand je onda otišla iz prestonice i nastavila da se bavi glumom u provincijskim pozorištima. Agmunda (s ponovo unetom ulogom Hunjadija) izvedena je u Jorku 1794. godine, ali je i tu pretrpela neuspeh. Nije bila mnogo bolje primljena ni predstava postavljena tih godina u Liverpulu. Posle toga Hana Brand se povukla iz pozorišnog života i vratila se u rodni Norič, gde je radila kao guvernanta. Godine 1798. objavila je u Noriču knjigu Drame i pesme, u koju su ušle tri drame – dve adaptacije francuskih komada i Hunjadi – u stvari, treća verzija Opsade Beograda, odnosno kombinacija prvobitne verzije i teksta skraćenog posle neuspele premijere u Londonu.
Istorijski okvir radnje ove tragedije čini pokušaj sultana Mehmeda II da u leto 1456. godine zauzme Beograd, čija je tvrđava u to vreme smatrana uporištem od ključne važnosti za odbranu ugarske kraljevine i uopšte za sprečavanje daljeg turskog širenja na zapad. Opsada je trajala od 4. do 22. jula. Beograd je bio u velikoj opasnosti i zavladao je strah od nadiranja turske vojske. Maloletni ugarski kralj Ladislav je, uplašen za svoju sigurnost, pobegao sa svojim ujakom i starateljem moćnim celjskim grofom Ulrihom iz Budima u Beč.
Papa Kalikst III je naredio da za vreme trajanja opsade zvona svih katoličkih crkava u Evropi svakoga dana u podne pozivaju vernike na molitvu za branioce Beograda. Najzad, 22. jula, hrišćani su, zahvaljujući pojačanjima koja su doveli Hunjadi sa svojim odredima i franjevac Đovani da Kapistrano sa svojim krstašima, odbranili tvrđavu i porazili Turke. Veliki vezir, koji je zapovedao turskom vojskom, bio je smrtno ranjen u poslednjoj velikoj bici. Ta pobeda se pokazala vrlo značajna i odjeknula je širom Evrope, a zahvaljujući njoj nadiranje Turaka je bio zaustavljeno na duže vreme. „Nijedan događaj iz istorije Beograda“, kaže se u jednoj modernoj istoriji Beograda, „nije obeležen tolikim brojem izvora, nijedan događaj nije proneo ime Beograda tako daleko kao ovaj. On je postao pojam odbrane hrišćanstva od Turaka.“
U podužem „Uvodu“ za štampano izdanje svoje drame Hana Brand upoznaje čitaoce sa istorijskim zbivanjima na kojima se ona zasniva. Iz tog uvoda se može zaključiti da su njeni glavni izvori bili Nolsova Opšta istorija Turaka i 32. tom serije Opšta istorija od najranijih vremena, delo grupe autora u 65 knjiga objavljeno u Londonu između 1747. i 1768. godine.
U tragediji se javljaju istorijske ličnosti, ali u međusobnim odnosima koji nemaju mnogo veze sa istorijskom stvarnošću. Na hrišćanskoj strani to su, osim nekih sporednih likova, sam Hunjadi, glavni zapovednik ugarskih snaga, njegov najstariji sin Ladislav Korvin, guverner Beograda Mihail Sileđi i, kao glavni negativni lik, podmukli celjski grof Ulrih, regent Austrije, stric i staratelj mladog ugarskog kralja Ladislava. On je bio predstavnik dvorske stranke i smatrao je Hunjadija svojim suparnikom u borbi za vlast. Stoga ne samo što nije pomagao Hunjadiju u njegovoj antiturskoj politici nego ju je i ometao. U drami je Ulrih prikazan kao prisutan u Beogradu, iako se, kao što je pomenuto, u stvari bio sklonio s kraljem Ladislavom u Beč. Na turskoj strani glavni likovi su sultan Mehmed II, njegov ministar Mustafa i zapovednik turskih snaga Čusan (Chusanes). Glavni ženski lik je fiktivan – to je Agmunda, sestra mladog ugarskog kralja i nećakinja celjskog grofa.
Srbi i Srbija se vrlo malo pominju u tragediji. Celjski grof na jednom mestu u razgovoru sa guvernerom Beograda Silađijem kaže da će savezništvo sa Srbijom zasnovano na planiranoj udaji Agmunde za srpskog vladara izložiti Ugarsku trajnom ratovanju, jer će turska vojska kada napusti Beograd pustošiti Srbiju, a Ugri će biti obavezni da joj pomognu. Silađi odgovara da će se Srbija, potpomognuta ugarskim oružjem, pokazati kao brana turskom prodoru u Ugarsku. Na to celjski grof pita Silađija kako može da se složi s tim venčanjem s obzirom na to da mu je otac srpskog vladara mučki ubio brata, a guverner odgovara da je to ubistvo osvećeno. To su uglavnom svi odeljci u ovoj drami koji se mogu povezati sa Srbima.
iz knjige Veselina Kostića Britanija i Srbija: kontakti, veze i odnosi 1700-1860, Arhipelag, 2014