Između grada i sela postoji treća mogućnost, Vrtni grad koji obezbeđuje sve prednosti života u velegradu, na samo nekolko minuta hoda od blagodeti sela, tvrdio je tvorac ovog koncepta, Ebenezer Hauard, krajem 19. veka. Iako se njegova ideja u praksi prethodnog stoleća pretvorila u gradove spavaonice, a Hauard je proglašen za utopistu, početkom ovog veka Vrtni grad je vraćen u život, kao vizionarska preteča održivih gradova.
Grad ili selo? Grad nudi veće i raznovrsnije mogućnosti zaposlenja, napredovanja i više plate, bogatiji društveni život i zabavu, ali nameće visoke troškove, prekovremeni rad, udaljenost od radnog mesta, otuđenost, sirotinjske četvrti, zagađeno okruženje. Selo, pak, u ponudi ima netaknutu prirodu, niže životne troškove, zajedništvo i solidarnost, ali je stanovništvo uglavnom „osuđeno“ na poljopriverdu, zarade su niske, a socijalne usluge i kulturna dešavanja u zapećku.
Grad i selo odražavaju razdvojenost civilizacije i prirode, što je protivno čovekovoj suštini, koja teži i jednom i drugom. Zašto, onda, ne bi postojala i treća mogućnost: i grad i selo? Ponudio ju je krajem 19. veka Britanac Ebenezer Hauard, tvorac Vrtnog grada, kao koncepta koji u sebi sjedinjuje prednosti oba tipa naselja.
Hauardova ideja je odigrala veoma značajnu ulogu u urbanizmu prve polovine 20. veka, počev od prvih vrtnih gradova Lečvorta i Velvina i kasnijih, takozvanih „novih gradova“ u Engleskoj. Koncept je imao svoje najranije internacionalne pristalice u boljševičkoj Rusiji, a potom širom Evrope u obnovama nakon dva svetska rata, uključujući i balkanske zemlje, kao i u Sjedinjenim Državama. Primenjivane su različite varijacije Vrtnog grada, koje su, usled mnogih teškoća u praksi, bivale sve udaljenije od prvobitne ideje, da bi u drugoj polovini prethodnog stoleća ovaj koncept bio napušten kao utpijski. Početkom ovog veka, međutim, vraćen je u život, kao vizionarska preteča održivih gradova, navodi Anđelka Mirkov, sociolog i naučni saradnik Filozofskog fakulteta u Beogradu u svojoj studiji „Vrtni gradovi Ebenezera Hauarda“.
Grozd gradova
Originalna zamisao Vrtnog grada zasnovana je na Hauardovom uverenju da se uz podršku nauke i tehnologije, mogu sjediniti ekonomske, infrastrukturne i kulturne prednosti života u gradu sa seoskom prorodom i socijalnom kohezijom. To jedinstvo je oličeno u samostalnoj zajednici površine oko 2.400 hektara, sa maskimalno 32.000 stanovnika, u čijem centru se nalazi vrt okružen najvažnijim javnim i kulturnim ustanovama. U sledećoj zoni su centralni park i sportski tereni, a okolo njih ogroman trgovački centar sa zimskom baštom. U gradu ima ukupno pet avenija sa drvoredima i kućama koje obezbeđuju puno svetla i vazduha i ispunjavaju stroge sanitarne uslove. Industrija je iseljena na periferiju, duž železničke pruge koja ga okružuje, što olakšava transport robe i istovremeno smanjuje promet vozila na gradskim ulicama.
Ceo grad je opasan neprekinutim zelenim pojasom poljoprivredne zemlje koja je, ujedno, spona sa poljoprivrednim zemljištem koje okružuje drugi vrtni grad. Naime, Hauard je insistirao na tezi da grad koji dostigne optimalnu veličinu više nema potrebe da se uvećava, već treba da se uklopi u jedan kompleksniji sistem. Vrtni grad može da raste jedino po principu osnivanja novih vrtnih gradova na izvesnom odstojanju, a taj „grozd gradova” biće dobro povezan brzim prevoznim sredstvima, zahvaljujući efikasno isplaniranom sistemu železničkih pruga i razvoju komunikacija.
Vrtni gradovi u neposrednom susedstvu ustanovili bi političku i kulturnu organizaciju, koja bi im omogućila da zajedničkim sredstvima dobiju kvalitetne usluge kakve se mogu pružiti samo kada ih korsiti veliki broj ljudi (univerzitet, specijalizovana bolnica, vrhunska opera i sl.). Zahvaljujući regionalnom umrežavanju, svaki stanovnik tog „grozda naselja”, iako živi u mestu vrlo male površine, uživao bi prednosti velikog grada, a da i dalje na samo nekoliko minuta hoda ima sve blagodeti sela.
A kako bi funkcionisala i prihodovala lokalna samouprava? Vrtni grad treba da bude podignut na poljoprivrednom posedu čija je tržišna vrednost relativno niska. Hauard je pošao od pretpostavke da je prilikom osnivanja Vrtnog grada novac za kupovinu zemljišta pozajmljen, pa je nastojao da dokaže da su zakupnine sa poseda, koje se slivaju u opštinsku blagajnu, dovoljne da se odvoji novac u fond za otplatu duga i kamate, kao i da se održavaju svi poslovi u nadležnosti lokalnih vlasti (komunalne usluge, obrazovanje, zdravstvo i kultura).
Kako se stanovništvo vrtnog grada bude uvećavalo, tržišni mehanizmi će dovesti do povećanja zemljišne vrednosti i zakupnina. Pošto bi zemlja bila u javnom vlasništvu, dobit koja nastaje zahvaljujući rastu grada koristila bi se za poboljšanje života cele zajednice, jer bi omogućavala umanjenje poreza ili poboljšanje usluga. S druge strane, opština kao vlasnik celokupnog poseda bila bi ekonomski nezavisna, a njome bi rukovodio Upravni odbor, čiji članovi su muškarci i žene izabrani na naposrednim izborima.
Alternativa socijalističkoj revoluciji
Zbog isticanja duha zajedništva i kolektivnih vrednosti, a posebno javnog vlasništva nad zemljom, Hauarda mnogi smatraju pobornikom socijalizma, previđajući da je u njegovoj teoriji privatna inicijativa podjednako bitna.
Hauard je pokušao da usaglasi slobodu pojedinca sa potrebama zajednice, a Vrtni grad predstavlja alternativu socijalističkoj revoluciji, jer mirnim putem menja društvene odnose kroz vlasništvo nad zemljom, a ne nad sredstvima za proizvodnju.
Hauard se ne zalaže za apsolutnu municipalizaciju, niti za ukidanje privatnog preduzetništva, već za kombinaciju ova dva principa. Stoga obim opštinskih ovlašćenja mora znatno da se uveća, ali opština ne bi smela da drži monopol. Odnos između opštinske i individualne inicijative bi bio proporcionalan visini prosečne zakupnine, koju su potencijalni zakupci spremni da plate. Pošto se zakupnine određuju isključivo na osnovu ponuda hipotetičkih zakupaca, budžet opštine direktno zavisi od zadovoljstva stanovnika uslugama koje im opština pruža. Ako joj materijalna sredstva budu uskraćena, opština će morati neke poslove da prepusti privatnim firmama. Cilj je da se uspostavi potpuna kooperacija, efikasno delovanje i racionalna uprava. Privatnim korporacijama će se omogućiti da pružaju usluge, ukoliko mogu da obezbede kvalitet po povoljnijim uslovima.
S druge strane, upravo takav spoj javne odgovornosti i tržišnih principa doprineo je da ovaj koncept pokušaju da primene zemlje sa dijametralno suprotnim ideologijama, poput Sovjetskog Saveza i SAD, a ideja Vrtnog grada imala je posredan uticaj i na urbanistički plan Kragujevca početkom prošlog veka, ali je po tom principu izgrađeno samo radničko naselje Nova kolonija.
U praksi je, međutim, Vrtni grad najčešće postajao naselje spavaonica, umesto da zasnuje sopstvenu poslovnu i proizvodnu osnovu, a pokazali su se i drugi nedostaci prvobitne ideje. Javni prevoz je bio skup i nedovoljan zbog male gustine naseljenosti. Lokalne industrije nisu uspevale da obezbede zaposlenje za sve stanovnike, pa su mnogi putovali na posao u veće centre. Takođe, Hauard nije dovoljno razradio mehanizme zaštite od monopola, pa se često dešavalo da jedna kompanija dominira u svojoj delatnosti, a ispotavilo se i da je potcenio gravitacionu snagu metropola.
Ipak, prvi vrtni grad Lečvort, koji je počeo da se gradi još 1903. po originalnoj Hauardovoj zamisli, i danas je jedinstvena zajednica koja deli prihod od korišćenja zemlje. Sa rastom ekološke svesti, ideja Vrtnog grada se vraća u život kao preteča savremenog koncepta „održivog grada“, koji, takođe, podrazumeva ograničen rast, ekološki balans, koncept javnog dobra i javnog interesa, razvijeno civilno društvo, participaciju građana u donošenju odluka, lokalnu autonimiju i decentralizaciju. Hauardov holistički pristup se dosledno uklapa u koncept održivog razvoja koji, osim ekološkog, obuhvata socijalni, ekonomski, politički i kulturni aspekt. U tom smislu je Hauardova ideja Vrtnog grada bila mnogo više vizionarska nego utopistička, zaključuje Anđelka Mirkov.