U Srbiji 19. veka čitaoci su bili i suizdavači knjiga, a to je doba kada počinje polako da se razvija i trgovina likovnim delima, dok muzičko tržište dobija zamah tek početkom prošlog veka. Domaće stanovništvo je najbrže osvojio film, ali i u vreme Kraljevine Jugoslavije domaći filmovi su se proizvodili bez ikakve državne podrške iako su bili izloženi žestokoj stranoj konkurenciji.
Danas potisnuta elektronskim medijima, industrija knjiga je bila prva koja se, zahvaljujući Gutenbergu i njegovom štamparskom izumu 1452. godine, razvila na evropskom tržištu. Književno delo je postalo redovna roba u trgovačkoj ponudi, ustoličila se i nova profesija izdavača, a svi oblici autorskog prava, organizacioni i pravni aspekti trgovine delima i u drugim umetničkim oblastima, potekli su upravo iz razvoja izdavaštva.
Napredak u štamparskim tehnologijama omogućio je masovnu proizvodnju knjiga u različitim delovima sveta, a ova industrija je u Srbiji dobila zamah u vreme razvoja građanske klase, kao podstrek buđenju nacionalne svesti. Do prvih decenija 19. veka, među čitalačkom publikom su preovlađivali Srbi nastanjeni na teritorijama pod austrougarskom vlašću, pa su čitaoci pretplatnici, uglavnom, bili i suizdavači većine izdanja. Po oslobođenju od Turaka i stvaranjem srpske države nastali su i uslovi za osnivanje kulturnih institucija, a prve su bile upravo one koje su se bavile razvojem pismenosti i književne kulture.
Početkom prošlog veka, u Srbiji su radile zvanično 133 knjižare, među kojima je bilo i pravih knjižara. Najviše je, međutim, bilo „rasprodavaca“, o kojima je Stojan Novaković, tadašnji ministar Prosvete i vera, slikovito napisao: „Putujući po Srbiji, u raznim prilikama, mi smo mogli sobom videti kako, uz nekakve lonce i đinđuve, stoji i tabla na kojoj piše ‘Knjižarnica’ (toga i toga), kao što je propisivao zakon, a knjige je trebalo dobro potražiti, dokle ih spazite u nekom uglu u rafovima ili u kakvom ormančiću“.
Uporedo sa razvojem književnog stvaralaštva tokom 19. i 20. veka, kod nas su se razvijale i profesije koje su posredovale između knjiga i tržišta: izdavačke kuće, časopisi, čitališta i knjižare. Razvijao se i školski sistem u kome je jezičko i književno obrazovanje imalo jednu od vodećih uloga, pa je shodno tome i čitalačka publika postajala sve brojnija i kompetentnija.
Likovna dela za pola miliona dinara
Za razliku od razvijenih evropskih država, gde je trgovina likovnim delima započela još u doba renesanse, ona je intenzivnije zaživela u Srbiji tek od 19. veka, kada se kod nas razvija i savremena likovna umetnost. U prvim decenijama 20. veka organizovane su brojne prodajne izložbe u prestonici, ali i u drugim gradovima u unutrašnjosti zemlje. Nažalost, ove izložbe nisu nailazile na odgovarajući društveni prijem, što je uslovljavalo i slabu prodaju likovnih dela na domaćem tržištu u to vreme.
Već početkom tridesetih godina situacija je postala povoljnija, prevashodno zahvaljujući otvaranju umetničkog paviljona „Cvijeta Zuzorić“ i Stalne umetničke galerije u zgradi Akademije nauka u Beogradu. Zabeleženo je da je broj posetilaca u to vreme dostizao i do deset hiljada godišnje, a da su se radovi prodavali za ukupno oko pola miliona dinara. Osim Ministarstva prosvete, koje je vršilo organizovan otkup, i druga ministarstva, državna nadleštva i privatne banke su naručivale likovna dela za svoj poslovni prostor.
Nakon Drugog svetskog rata, likovni život je postajao sve intenzivniji. To ilustruju podaci o broju izložbi i članova Udruženja likovnih umetnika Srbije (ULUS). Tako je, na primer, 1950. godine organizovano sedam izložbi, a već 1953. taj broj se udesetostručio, dok se u istom razdoblju broj članova ULUS-a povećao sa 188 na 280.
U praksi je, međutim, bilo uobičajeno da se sa kolektivnih izložbi otkupljuje najviše do 10% radova, a sa individualnih i mnogo manje. Tako dobijen novac najčešće je jedva podmirivao troškove organizovanja izložbe. Uprkos tome, umetnička produkcija se povećavala, jer je među mladima raslo interesovanje da se profesionalno posvete likovnoj umetnosti.
Filmska demokratija
Kada je reč o filmu, on je u istoriji spektakla ostvario do tada nezabeleženu popularnost i masovnost na tržištu, a od prve polovine prošlog veka prerastao je u jednu od najmoćnijih svetskih industrija sa mnoštvom pratećih delatnosti. Pojavom filmske umetnosti nastala je i nova vrsta publike – takozvana slučajna bioskopska publika, koja za razliku od ljubitelja drugih umetnosti nije imala zajedničke karakteristike.
Povodom pojave filma u Srbiji, zabeleženo je da je u Beogradu 6. juna 1896. godine, u kafani „Kod zlatnog krsta“ na Terazijama, održana prva filmska predstava ne samo u našoj zemlji, već i na Balkanu. Tokom godina koje su sledile kroz Beograd i Srbiju prolazio je veliki broj putujućih kinematografa, koji su filmove prikazivali po iznajmljenim dvoranama ili pod šatrama.
Početkom 20. veka bioskop je postao omiljeni oblik zabave u svim društvenim slojevima. Uoči Prvog svetskog rata u Srbiji je bilo oko 30 stalnih kinematografa, kao i mnogo putujućih, a Beograd je od 1929. godine bio najznačajniji filmski centar Kraljevine Jugoslavije, posebno kada je reč o proizvodnji. Stanje na filmskom tržištu u to doba, međutim, nije bilo povoljno za domaći film: vlasnici bioskopa bili su opterećeni velikim porezima, tržište preplavljeno jeftinim a popularnim američkim, nemačkim i francuskim filmovima, a domaća filmska industrija se snalazila bez ikakve državne podrške.
Nakon 1945. godine, osnivanje stalnog ili organizovanje putujućeg bioskopa – tamo gde često nikada ranije nije bila održana filmska projekcija – doživljavano je kao znak nove, socijalističke kulture. To je politički tretirano slično uvođenju električne struje, opismenjavanju i drugim društvenim aktivnostima.
U narednom periodu, razvijale su se i proizvodnja i distribucija filmova. U bioskopima u Srbiji se prikazivao sve veći broj domaćih, kao i stranih ostvarenja. Primera radi, od ukupnog broja uveženih igranih filmova u SFRJ 1980. godine, 30% su bili američki, 12% italijanski, 11% britanski, nemački i francuski su bili zastupljeni sa po 8%, a ruski sa tek 4%. Televizija je, takođe, postala značajan medij u uvozu i prikazivanju filmskih ostvarenja. Recimo, 1980. godine TV Beograd je prikazala 273 strana i 44 domaća filma.
Za razliku od aktuelne situacije, u to vreme od 114 opština u užoj Srbiji samo šest nije imalo bioskop, a od ukupno 262 bioskopa njih 46 je bilo putujućih. Na jedan bioskop u užoj Srbiji dolazilo je 18.511 stanovnika, odnosno 56 stanovnika na jedno sedište. Prosečna cena ulaznica stalnih bioskopa iznosila je početkom osamdesetih 18,80 dinara, a samo četvrtina biskopa imala je više cene ali su, zato, obuhvatali oko 47% ukupnih posetilaca i nešto više od 58% ukupnih prihoda.
Radio Beograd kao „muzički agent“
Prvi javni koncerti sa plaćenim ulaznicama zabeleženi su u 18. veku, kada su bogati trgovci u Nemačkoj i Engleskoj osnovali prve koncertne dvorane. Sve do kraja tog veka kompozitori nisu mogli da prodaju svoje partiture niti autorska prava za izvođenje svojih dela. Nosilac autorskog prava bio je izdavač koji je delo otkupio, pri čemu su se ta prava odnosila samo na dalje štampanje, ali ne i na izvođenje dela.
Muzički koncerti su tokom 19. veka postali spektakl. Osnivali su se brojni orkestri koje su finansirale gradske uprave ili državne vlasti. Operska umetnost je doživela vrhunac, razvijale su se i muzičke škole i konzervatorijumi. Organizovale su se turneje muzičkih izvođača, koji su postajali prve zvezde „šou-biznisa“, poput Frederika Šopena ili Franca Lista.
U Srbiji je sve do 19. veka muzika izjednačavana sa folklornom tradicijom koja se prenosila „s kolena na koleno“. Od pomenutog doba i u prvoj polovini prošlog veka, zahvaljujući formiranju prvih profesionalnih vokalnih i instrumentalnih ansambala i muzičkih škola, pokretanju muzičkih časopisa, otvaranju koncertnih dvorana, osnivanju Radio-Beograda i uvođenju opšteg muzičkog obrazovanja, muzički život je počeo intenzivno da se razvija u našoj zemlji, a uz njega i tržište za ovu vrstu umetnosti.