Sa skromnih prosečnih 15.000 posetilaca godišnje, pećine u Srbiji i dalje predstavljaju neiskorišćenu šansu za podsticanje lokalnog razvoja. Mnogi primeri u svetu, međutim, pokazuju da preterana komercijalizacija speleološkog turizma može uzrokovati štete višestruko veće od zarade, te da pitanje rentabilnosti pećina kao „turističkog proizvoda“ predstavlja mnogo složeniju računicu od pukog vaganja prihoda i troškova.
Mada je u Srbiji do sada otkriveno oko 1.500 pećina, samo 10 odsto njih je istraženo, ali njihove prirodne karakteristike ukazuju da, osim za speleologe, mogu biti veoma atraktivne i za turiste i da „pod zemljom“ leže neiskorišćene šanse za podsticanje lokalnog razvoja. Primera o tome kako su pećine proslavile pojedine regione na turističkoj mapi ima mnogo u svetu, a među najpoznatijima u našem susedstvu je Postojnska jama, otvorena za organizovane turističke posete još 1819. godine. Prema dostupnim podacima, do prošle godine ovu pećinu je posetilo ukupno oko 37 miliona turista, a ulaganja u infrastrukturu i različite projekte doprinela su da u Postojni boravi u proseku oko 187.000 posetilaca godišnje.
Slučaj još čuvenije pećine Altamira u Španiji, međutim, upozorio je na opasnosti od prekomerne komercijalizacije, budući da je broj posetilaca od oko 2,5 miliona godišnje pretio da uništi izuzetno vredne crteže iz praistorije. Usled štete koju su crtežima naneli taloženje ugljen-dioksida, vlaga, gljivice i drugi mikrorganizmi, Unesko je zatvorio Altamiru 2002. godine kako bi se sanirale posledice, da bi bila ponovo otvorena 2014. godine, ali za stogo ograničeni broj posetilaca.
Istraživanja pojedinih američkih medija o tome kako uspostaviti ravnotežu između komericijalnog potencijala pećina i očuvanja njihovog prirodnog i istorijskog nasleđa, obelodanila su niz primera da su lokalne zajednice zaradile višemilionske iznose od speleološkog turizma, a potom morale da izdvoje još veća sredstva za ublažavanje nastale štete. Upravo iz tih razloga, pitanje rentabilnosti pećina kao „turističkog proizvoda“ predstavlja mnogo složeniju računicu od pukog vaganja prihoda i troškova.
Prednosti blizine grada
Premda se speleološki turizam u Srbiji organizovano razvija od 1972. godine, kada je otvorena Resavska pećina, u ovom trenutku čak nema ni preciznih podataka koliko je njih uređeno za turiste: prema izvorima u Turističkoj organizaciji Srbije (TOS) takvih je osam, dok u Zavodu za zaštitu prirode kažu da je za turističke posete uređeno od 10 do 15 pećina. Stoga je broj od oko 15.000 posetilaca koji u proseku godišnje posećuju ovdašnje pećine skroman u poređenju sa svetskom statistikom, pa ni prihodi nisu veliki i kako navode u TOS-u, uglavnom se troše za zaštitu i redovno održavanje.
Glavne prepreke za razvoj ovog vida turizma su nedovoljna istraženost pećina, njihova nepristupačnost i nebezbednost posetilaca, pa je potrebno ulagati u okolnu i unutrašnju infrastrukturu, dobro planirati rute za turiste, ali i osmisliti delotvornu promociju, kažu u TOS-u. Istovremeno, upozoravaju da ukoliko se odgovarajuće ne isplaniraju mere zaštite koje uključuju i prostor oko pećine i ne poštuju propisi doneti u tu svrhu, može doći do fizičkih oštećenja i trajne promene u njenoj mikroklimi koja će negativno uticati na pećinski biljni i životinjski svet. Upravo to se desilo sa Resavskom pećinom samo nekolko godina po njenom otvaranju, kada su uz podršku nadležnih institucija morale da se saniraju posledice nastale promenom mikroklime, koje su zaustavile i stvaranje „pećinskog nakita“ – stalagmita i stalaktita, i da se instalira odgovarajuće, sektorsko osvetljenje sa hladnim izvorima svetlosti.
Resavska pećina, koju je do sada posetilo oko tri miliona turista a prošle godine oko 50.000 domaćih i stranih gostiju, i dalje je najpoznatija u Srbiji i van nje, ali je sve popularnija Stopića pećina na Zlatiboru, dok je treća po posećenosti Risovačka pećina u Aranđelovcu, sa oko 25.000 turista godišnje. U ovoj šumadijskoj pećini pronađeno je oko deset hiljada fosilnih ostataka životinja ledenog doba, kao i kamene i koštane alatke koje svedoče o prisustvu neandertalskih ljudi na ovim prostorima.
„To je kulturno dobro od velikog i prirodno dobro od izuzetnog značaja, pa nam je njegovo očuvanje i bezbednost posetilaca na prvom mestu, a tek potom zarada“, kaže viši kustos Narodnog muzeja u Aranđelovcu Zorica Petrović i dodaje da je zahvaljujući dobrom upravljanju to najsavremenije uređena i najbezbednija pećina u Srbiji. U Risovačku pećinu najviše se uložilo u periodu od 2007. do 2009. godine, kada su nakon odrona 2006. privremeno obustavljene turističke posete. Uvedena je led rasveta, ojačani su potporni zidovi u pojedinim delovima pećine, produžena je staza za posetioce, čiji je broj ograničen po grupama, i postavljen je kalcifikator koji simulira stvaranje stalagmita.
Prednost Risovačke pećine, osim dragocenih nalaza i prikaza koji rekonstruišu život ljudske porodice iz doba paleolita, je i u tome što je jedina koja se nalazi u okviru urbane zone sa razvijenim turizmom. Dodatno, najbliža je Beogradu, pa česte đačke ekskurzije i drugi znatiželjni posetioci ne dolaze u Aranđelovac samo zbog pećine, već zbog celokupne turističke ponude grada i okoline. „Osim školskih ekskurzija, povremeno nam dolaze gosti hotela ’Izvor’, među kojima su neretko i strani turisti, a u hotelskim objektima redovno izlažemo promotivni materijal kojim informišemo goste o zaštićenim područjima kojima upravlja Narodni muzej u Aranđelovcu – Spomenik prirode Risovača i Znamenito mesto Orašac, kao i o aktuelnim muzejskim postavkama“, objašnjava Olga Starčević, viši kustos arheolog Narodnog muzeja u Aranđelovcu.
Na sudu zbog pećine
Nasuprot ovom primeru o razvoju speleološkog turizma u sklopu ukupne turističke ponude, situacija je sasvim drugačija u slučaju pećine Ceremošnja, udaljene oko 15 kilometara od Kučeva, koja je među prvima otvorena za turiste još pre tri decenije. Na žalost, gotovo sve to vreme nije bila zaštićena kao prirodno dobro, a kada smo upitali Turističku organizaciju Kučeva o posećenosti i koliko se ulaže u razvoj speleološkog turizma, dobili smo neočekivan odgovor da ne mogu da nam dostave takve informacije jer su u sudskom sporu sa vlasnikom restorana kraj pećine oko prava njenog korišćenja.
Turistička organizacija Kučevo još uvek nije dobila status upravljača nad pećinom Ceremošnja, koja u svojoj bližoj okolini ima Bigar i Golubanjsku pećinu, vodopad Sigu, najviši vrh Homoljskih planina i ugostiteljske objekte za smeštaj turista, pa samim tim povoljne uslove za jedinstven turistički program, bez naročito velikih ulaganja. Nažalost, bolji dani za Ceremošnju će morati da pričekaju.
Na kraju, da li su ovdašnje pećine, uređene za turiste, uopšte „rentabilne“, bez obzira koliko se u njih do sada uložilo? Kako troši zarađeni novac i da li će biti daljeg ulaganja, od nadležnih za Resavsku pećinu, nažalost nismo dobili odgovor, dok u Turističkoj organizaciji Srbije nemaju informacije o tome kako pećine u Srbiji upravljaju svojim finansijama. Konkretan odgovor dobili smo samo u Narodnom muzeju u Aranđelovcu, da se prihodi ostvareni od poseta Risovačkoj pećini ulažu u očuvanje i popularizaciju pećine i čitavog zaštićenog područja, u naučno-istraživački rad, izradu promotivnog materijala i suvenira. U tim poslovima finansijsku podršku pruža i lokalna samouprava, Ministrastvo turizma i Ministarstvo zaštite životne sredine kroz sufinansiranje projekata.
Julijana Kuzmić