Naziv Zapadni Balkan je konstruisan u političke svrhe i države koje obuhvata veštački međusobno spaja, ali i odvaja od drugih, smatraju studenti Beogradskog univerziteta i dodaju da ne postoji Zapadni Balkanac, niti se iko sa ovog područja tako predstavlja u inostranstvu. Istraživanje sprovedeno među akademcima pokazuje i da je njihov stav prema EU i evrointegracijama najblaže rečeno kritički nastrojen.
Termine „balkanizovati“ i „balkanizacija“ možemo da zahvalimo Englezima, koji su prema tvrdnjama američke profesorke antropologije Ešli Hamond, smislili ove nazive posle Prvog svetskog rata, kako bi označili sledeće: „Podeliti u manje, međusobno neprijateljske celine, sa manje ili više nazadnom populacijom, koja je ekonomski i finansijski slaba, gramziva, uplašena i koja neprestano biva plen i žrtva velikih sila i sopstvenih strasti za nasiljem“.
Posle krvavog rata među dotadašnjom braćom i raspada bivše SFRJ, naziv Balkan počinje da se izbegava po svaku cenu. Umesto ovog imena „koje sadži izrazito negativne konotacije“, počeo je da se upotrebljava geografski pojam Jugoistočna Evropa, koji je označavao prilično široko područje između Jadranskog i Crnog mora.
Ali ovaj pokušaj „civilizovanja balkanskih naroda“, makar pojmovno, nije završio slavno, pošto je antropolog Marija Todorova skrenula pažnju da su isti takav naziv koristili nacisti tokom Drugog svetskog rata, kako bi opisali jugoistočnu granicu svog „političkog projekta“. Da je Todorova ostala u rodnoj Bugarskoj, njenim opažanjima se verovatno ne bi pridavao veliki značaj, ali pošto predaje u SAD i postala je svetski priznata, onda je njeno mišljenje dobilo potpuno drugačiju težinu.
I tako se birokratija u EU nevoljno vratila imenu Balkan, ali sada u nešto drugačijoj varijanti i na suženom geografskom području. U upotrebu je ušao naziv Zapadni Balkan, što prema objašnjenju zvaničnika Unije označava „države Balkanskog poluostrva čije je spoljnopolitičko strateško opredeljenje učlanjenje u Evropsku uniju“. Sam pojam su osmislile i plasirale zvanične institucije Evropske unije, s ciljem da se istakne „zajednički put ovih država ka EU u procesu evrointegracija“.
Kada se ovako postave stvari, „stiče se utisak da je nekim zemljama evropejstvo unapred dato, dok druge moraju oko njega da se potrude, te shodno tome pristupna pravila igre određuju one prve“, komentariše američka profesorka Ešli Hamond. Tako u političkoj komunikaciji pojam Evrope i evropskih vrednosti počinje da se izjednačava isključivo sa Evropskom unijom, dok Zapadni Balkan ostaje „večiti evropski Drugi“, zaključuje antropolog Tanja Petrović, direktor Instituta za kulturu i pamćenje u Ljubljani. Ti drugi su: Albanija, Bosna i Hercegovina, Crna Gora, Severna Makedonija, Srbija bez Kosova i Kosovo samo za sebe.
Ne postoji Zapadni Balkanac
Kada je nevladina organizacija Građanske inicijative objavila 2019. godine rezultate svojih istraživanja o odnosu mladih prema ulasku Srbije u Evropsku uniju, podigla se velika bura u javnosti. Svega 11% ispitanika je izjavilo da je to jako važno za našu zemlju i buduće generacije, čak četvrtina je članstvo u EU ocenila kao potpuno nebitno za njihovu budućnost, dok su ostali odgovorili da ih to ne zanima.
Neki od komentara su glasili da nije ni čudo što mladi tako razmišljaju, kad srpski političari s jedne strane govore da delimo evropske vrednosti, a sa druge stalno ponavljaju da su naši pravi, najveći prijatelji negde drugde i da nas Evropska unija ucenjuje i obmanjuje. Drugi su isticali sasvim suprotno, da su zvaničnici Evropske unije ti koji danas govore jedno, a sutra nešto sasvim drugo. Ali šta god govorili, konstatuje se da nova uslovljavanja koja se postavljaju iz godine u godinu pokazuju da ne postoji istinska volja da Srbija postane deo te zajednice.
Novije istraživanje Odeljenja za etnologiju i antropologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, objavljeno u „Etnološko-antropološkim sveskama“, imalo je nešto drugačiji cilj – da utvrdi kako studenti Beogradskog univerziteta tumače pojam Zapadni Balkan. Ispostavilo se da bez obzira na to šta ispitanici studiraju, da li su budući ekonomisti, tehnolozi ili programeri, odgovori su manje-više slični. Svode se na zaključak da je naziv Zapadni Balkan pojam koji je konstruisan u političke svrhe i veštački međusobno spaja, ali i odvaja ove države od drugih.
Svi ispitanici su upoznati sa ovim pojmom, za koji smatraju da može da se tumači na više načina: kao geografsko područje, potom kao skup zemalja koje pored prostora dele i sličan nivo privrednog i političkog razvoja, ali i kao teritorija onih država koje nisu članice EU. Pojedini ispitanici smatraju da ovaj naziv ima i simbolička značenja.
„Nastao je u svetlu antagonističkog odnosa ’Evrope’ prema ’Balkanu’, u svetlu podele mi/drugi. Balkan je ’drugi’ unutar samog evropskog kontinenta, razmeđa između Zapada i Istoka, nešto ’divlje, mistično, necivilizovano, nasilno’. Termin ’Zapadni Balkan’ koji se koristi od devedesetih godina, odnosi se na ’društveni ugovor’ kojim se balkanske zemlje koje su već ušle u EU – ili su pregovori u toku za ulazak – brišu iz ’necivilizovanog’ balkanskog svetonazora“, smatra K. L. (24 godine).
Akademci ocenjuju da su razlike između Balkana i Zapadnog Balkan te što je prvi geografski širi pojam, koji obuhvata više država, a drugi politički pojam za teritoriju na kojoj, između ostalog, „ima više dramatičnih događaja nego u ostalim zemljama Balkana“.
Nalazi pokazuju i da niko od ispitanika ne koristi pojam Zapadni Balkan kada se predstavlja strancima, niti ih je ikada iko drugi tako predstavio u stranom okruženju. U takvim situacijama, najčešće se koriste nacionalnom odrednicom i eventualno navedu grad iz koga potiču, naročito ako žive u Beogradu.
„Sve i da se učlanimo u EU, o nama će misliti isto što i sada“
Anketiranima je zajedničko i uverenje da nijedna država Zapadnog Balkana neće u skorijem periodu pristupiti EU. Deo ispitanika konstatuje da je i sama Evropska unija u krizi, te da je veliko pitanje da li će ta zajednica opstati i u kom obliku. Zanimljiva su i mišljenja da će pojam Zapadni Balkan nastaviti da postoji čak i u slučaju da zemlje koje su njime obuhvaćene jednog dana postanu članice Evropske unije.
„Čak i u slučaju da se sve države Zapadnog Balkana pridruže EU, taj pojam će postojati i dalje. Pre svega, zbog zajedničkih socio-geopolitičkih karakteristika. Malo je verovatno da ćemo ikada moći da poredimo Srbiju, Severnu Makedoniju ili Albaniju sa Nemačkom, Francuskom ili Luksemburgom i da ih posmatramo kao jednake članove ove zajednice, a još je manje verovatno da bi ijedna od ovih zemalja dozvolila da im ove države budu ravnopravni partneri“, ocenjuje K.M. (23 godine).
Pojedini akademci su dali i oštrije kvalifikacije: „S obzirom na to da je sam naziv Zapadni Balkan zapadna tvorevina nametnuta odozgo, koja bi trebalo da „evropeizuje’ ovo područje, koje se doživljava kao nekakvo mračno, necivilizovano mesto, mislim da će ovaj pojam opstati. Sve i da apsolutno svaka država Zapadnog Balkana pristupi EU, neće naziv Zapadni Balkan biti iskorenjen, niti će se o ovim država promeniti mišljenje“, tvrdi K. B. (24 godine).
Samo jedan ispitanik je izrazio suprotan stav. „Neće biti u upotrebi na zvaničnom nivou. Nekako mi je logično da ako je ceo Balkan u EU, šta će ti Zapadni“, smatra V. P. (23 godine).
Nalazi istraživanja upućuju da među studentima u Srbiji vlada ambivalentan stav prema Evropskoj uniji. S jedne strane, ona se doživljava kao politički akter koji se služi „mekom moći“ kako bi diktirao politička i ekonomska kretanja, a s druge kao tvorevina koja je u dubokoj političkoj i ekonomskoj krizi. Uočljivo je i da većina ispitanika ne idealizuje EU, kao što je to bio slučaj među stanovništvom zemalja Istočne Evrope na samim počecima reformi u njihovim zemljama. Naprotiv, većinski stav mladih u Srbiji prema Evropskoj uniji i evrointegracijama bi se najblaže mogao opisati kao kritički nastrojen, zaključuje se u istraživanju.
Zorica Žarković
Biznis & finansije, broj 199/200, jul/avgust 2022.
Foto: Intricate Explorer, Unsplash