Zaječar, Loznica, Zrenjanin, Sombor i Šabac ne liče na sebe od pre dve decenije. Kao i gradove u novim EU članicama, zahvatila ih je i preobrazila tranzicija. U senci Beograda i Novog Sada, dvadesetak srpskih gradova pokušava da nađe novi ekonomski, socijalni i kulturni identitet i sačuva svoje zaleđe. Dilemu da li prioritet dati ulaganjima u urbanim centrima ili podizati manje razvijene gradove, kao zametke budućeg razvoja, još nije rešila ni Evropa, iako su mnogi mehanizmi finansiranja oba cilja uspostavljeni.
U Evropskoj uniji u 501 gradu sa više od 100.000 stanovnika živi 36% stanovništva EU, a malim i srednjim gradovima 21 % populacije. Modeli regionalnog razvoja zemalja članica EU i OECD-a sve više se okreću od tradicionalnog principa redistribucije bogatstva, od bogatih ka siromašnim, ka modelu regionalnog razvoja u kome se daje mogućnost nerazvijenim regionima da „potrče“, a razvijenim da „polete“.
Tokom protekle dve decenije, stare zemlje članice EU mahom su uspele da smanje regionalne razlike. U novim zemljama članicama EU – Češkoj, Mađarskoj, Poljskoj, Slovačkoj, ali i u Finskoj, Grčkoj i Irskoj – te razlike su se povećale.
Siroti novi Evropejci
Ulaskom u EU većina tranzicionih bivših socijalističkih gradova je imala snažan rast, ali i doživela značajne promene. Sve ključne determinante “socijalističkog grada”, razvoj baziran na industrijskom rastu velikih državnih i društvenih privrednih sistema, državnom vlasništvu nad građevinskim zemljištem i razvoju socijalne infrastrukture, iščezle su a zamenio ih je neoliberalni model. Ekonomska transformacija vlasničke strukture u protekloj deceniji uzrokovala je otvaranje teških pitanja transformacije postsocijalističkih gradova (denacionalizacije imovine, restitucije). Urbana politika se suočila sa konfliktom izmedju izgradnje novih tržišnih objekata (poslovni prostori, luksuzni kompleksi, i dr) i starih stambenih i industrijskih struktura.
Postsocijalistički gradovi suočavaju se sa brojnim problemima:
- Gubitak identiteta. Brojni postsocijalistički gradovi odriču se svog socijalističkog nasleđa i tragaju za novim identitetom (predratni Beograd – prestonica „zlatne demokratije“, Sankt Petersburg – ruska kapija u Evropu, Viljnus – baltički poslovni centar, Budimpešta – centralnoevropski tehnološki centar, Sofija – balkanska prestonica, Riga – udobno mesto za miran život, itd.);
- Priliv stanovništva znači i priliv problema. Kao posledica transformacije privrede dolazi do priliva stanovništva u gradove. To stvara ne samo ekonomske i socijalne probleme već i kulturološke pa i zdravstvene;
- Neprilagođenost tranzicionih gradova procesima urbanizacije. U svim tranzicionim gradovima prisutan je trend širenja predgrađa (u više od 90% gradova EU predgrađa su se širila brže od centra grada).
- Pitanje svrsishodnosti i efekata razvojnih projekata postsocijalističkih gradova koji se realizuju kroz tzv. javno-privatna partnerstva. Novo gradsko preduzetništvo karakteriše upravo insistiranje na partnerstvu javnog i privatnog sektora pri čemu, najčešće, ovaj prvi preuzima rizik a drugi u najvećoj meri ubira korist. Rezultat je „investiranje i privredni razvoj koji špekuliše izgradnjom mesta, umesto da poboljša životne uslove na određenoj teritoriji“(Harvi, 2005).
- Gentrifikacija centralnih gradskih područja, proces u kome se stare jeftine zgrade ili čitavi delovi grada, najčešće radnička naselja, pretvaraju u skupe zgrade za dobrostojeće pripadnike srednje klase, koji se doseljavaju umesto originalnog stanovništva, koje sebi ne može da priušti povećanje dažbina i troškova života.
- Formiranje džepova urbanog siromaštva. Gradska naselja koja dobijaju “lošu reputaciju“, u kojima vrednost stanova opada, a povećava se koncentracija socijalnih slojeva koji se mogu smatrati postsocijalističkom potklasom: trajno siromašni, izbeglice, nezaposleni, itd, postepeno formiraju džepove urbanog siromaštva, pa i etničkih getoa. U Bukureštu na primer ima kvartova bez struje i vode jer građani mahom nemaju sredstava da plate ove usluge, stanovi su u tim naseljima jeftini, jer niko ne želi da se tu naseli. U Budimpešti su delovi centralnog gradskog područja i nekadašnja socijalistička nova stambena naselja usled izmenjene socijalne i etničke strukture (Romi) izložena procesima getoizacije.
Beograd, Novi Sad i ostali
U 23 grada Srbije danas živi više od 60% stanovništva, stvara se 82% novostvorene vrednosti, posluje 76% preduzeća i radi 77% zaposlenih. U procesu tranzicije gradovi Srbije, nekada nosioci razvoja šireg područja, kao jaki industrijski i regionalni centri, izgubili su svoju razvojnu poziciju u regionalnim okvirima. Razvojne probleme sa kojima su se suočili gradovi Srbije karakteriše:
- Stvaranje jakog gravitacionog jezgra Beograd-Novi Sad. Sve više je manjih gradova (satelita) koji gravitiraju ka ovom gravitacionom jezgru. Ova dva grada sa 28% ukupnog stanovništva i 50% zaposlenih stvaraju 64% BDV, 64% prihoda i 62% dobiti Srbije;
- Stanovništvo u gradovima Srbije se smanjuje i stari. Nepovoljne demografske tendencije će se tek negativno odraziti na rast i zaposlenost, povećaće se socijalni pritisak i budžetski izdaci, što će zahtevati bolna sektorska prilagođavanja regionalnih i gradskih ekonomija. Gradovi će više morati da izdvajaju za socijalne i zdravstvene usluge i institucije. Najnoviji popis pokazuje da se broj stanovnika povećao samo u 7 gradova: Novom Sadu (12,2%), Novom Pazaru (7,9%), Beogradu (4%), Nišu (2,9%), Kraljevu (2,3%), Kragujevcu (1%) i Jagodini (0,4%). U čak 11 gradova (Vranje, Subotica, Užice, Šabac, Valjevo, Zrenjanin, Sremska Mitrovica, Leskovac, Loznica, Zaječar i Sombor) broj stanovnika se smanjuje brže od republičkog proseka (-5%). Najveće demografsko pražnjenje beleže Sombor (-12%) i Zaječar (-11,3%). Najveće gustine naseljenosti su u Beogradu (511 st/km2), Novom Sadu (480 st/km2) i Nišu (432 st/km2), a najmanja u Zaječaru (55 st/km2). Na razmeštaj, gustinu i koncentraciju stanovništva u pojedinim gradovima odlučujuću ulogu imaju unutrašnje migracije (u Novom Sadu je 12% učešće neto migracija u ukupnom stanovništvu, u Beogradu 7%, Novom Pazaru 4%);
- Obrazovna struktura u gradovima nije na zadovoljavajućem nivou (prosečno svaki deseti stanovnik ima visoko obrazovanje). Beograd, Novi Sad i Niš privukli su najveći broj najobrazovanijeg stanovništva;
- Ekonomske disproporcije se povećavaju. S jedne strane je gravitaciono jezgro Beograd (sa 52% BDV i 42% zaposlenih) i Novi Sad (12% i 8%), nasuprot 21 gradu (sa 18% BDV i 26% zaposlenih). Disproporcije između gradova (bez Beograda) su velike (prema broju preduzeća 1:25, broju zaposlenih 1:21, kapitalu, 1:56, prihodu 1:73, dobiti 1:145 i gubitku 1:32). BDV po stanovniku je 18 puta veća u Novom Sadu u odnosu na Smederevo, zarade po stanovniku 3,8 puta su više u Novom Sadu u odnosu na Leskovac;
- Tranziciona zaposlenost povećana je samo u Novom Sadu, Beogradu, Jagodini, Subotici i Požarevcu. Najveći pad zaposlenosti (veći od 30%) zabeležili su Zaječar, Sremska Mitrovica, Vranje i Leskovac. Posmatrano po sektorima najveće smanjenje broja zaposlenih zabeleženo je u industriji (-38%), odnosno, ovaj sektor je prosečno godišnje gubio 5,2% radnika;
- Stopa nezaposlenosti je najveći problem većine gradova. U Beogradu je najniža stopa nezaposlenosti (13,6%) u odnosu na Srbiju (28,7%), dok u gradovima Zaječar, Kruševac, Loznica, Leskovac i Novi Pazar je 3-4 puta veća u odnosu na glavni grad;
- Fiskalni kapacitet gradova meren budžetskim prihodom po stanovniku je izrazito neizbalansiran, ali se koeficijent varijacije 2006-2010 smanjuje (sa 0,47 na 0,40);
- Ozbiljni ekološki problemi prisutni su u svim gradovima, a najizraženiji su u Pančevu, Beogradu, Šapcu, Kruševcu, Smederevu i Loznici, koji su najugroženija područja Republike.
Unapređenju regionalne ravnoteže u Srbiji najviše bi doprinelo, pored gravitacionog jezgra Beograd-Novi Sad, stvaranje novih gravitacionih tačaka – gradova dinamičkih polova razvoja Niša i Kragujevca, ekonomski restrukturiranih i funkcionalno umreženih sa ruralnim zaleđem. Neophodno je, generalno, povećati institucionalni kapacitet gradova u Srbiji, ali je, takođe, još važnije da grad formuliše zahteve za većom demokratskom kontrolom nad proizvodnjom, distribucijom i upotrebom materijalnih viškova.
Edvard Jakopin,
pomoćnik ministra finansija, rukovodilac sektora za Nacionalni razvoj