Tito nije krio da obožava američke vesterne, a ovako liberalan stav i ogromna popularnost kaubojaca u socijalističkoj Jugoslaviji, doveli su do brojnih koprodukcija u kojima su se „kauboja i Indijanaca“ igrali i jugoslovenski glumci. Vesterni su uticali i na ponašanje običnih ljudi, pa je Novi Pazar imao „kauboje mekog srca“ – goniče stoke Hida Gegića i Hamida Lukića. Aljuš Musli, vlasnik fotografske radnje iz Bjeljine koji se predstavljao kao kauboj Hari Džekson, snimio je nekoliko kratkih vesterna i svojim ćerkama dao imena Dženeta, Dženita i Virdžinija.
Pohod američkih vesterna na Kraljevinu Jugoslaviju nastavio se i posle Drugog svetskog rata, u onoj socijalističkoj, kada je nakon razlaza sa Staljinom 1948. došlo do otpoljavanja odnosa sa Sjedinjenim Državama. Štaviše, Beograđani su već 1945. godine, pored svežih ratnih priča, mogli da gledaju ostvarenja poput „Begunaca“, filma o američkom Divljem zapadu. On je označio početak velike popularnosti ovog žanra u zemlji sa novom ideologijom, navodi istoričarka Radina Vučetić u studiji „Kauboji u partizanskoj uniformi“.
Ovakva situacija se radikalno razlikovala od one u državama iza „Gvozdene zavese“, gde je holivudska produkcija bila zabranjena. To je uključivalo i takozvane kaubojske filmove, a ukoliko bi neki od njih i bio prikazan, uz njega je išlo i obavezno ideološko tumačenje. Na primer, film Džona Forda „Poštanska kočija“ u Sovjetskom Savezu je opisan kao „saga o borbi Indijanaca protiv belih imperijalista koja se odvija na Divljem zapadu“.
Istorija često ume da bude ironična, pa tako i sovjetski stav da su beli doseljenici preoteli zemlju na američkom kontinentu masakrirajući starosedeoce – koji je tada u demokratskom svetu etiketiran kao dogmatski – danas na Zapadu zastupaju svi koji sebe smatraju istinskim demokratama.
Holivud, a nigde nijednog kaubojskog filma!
Mada su u Jugoslaviji bila popularna brojna inostrana ostvarenja i filmske zvezde, od kojih su mnoge i gostovale u prestonici i drugim gradovima, vestern je na neki način bio privilegovani filmski žanr. Glumci koji su igrali glavne uloge u kaubojcima su bili toliko omiljeni, da su Jugosloveni šezdesetih godina osnivali klubove njihovih obožavalaca.
O gledanosti ovog žanra svedoči i podatak da je 1966. godine Zagreb-film, iako tada nije bio registrovan kao uvoznik, otkupio 20 američkih kaubojaca mimo uobičajenih kvota koje su unapred bile ugovarane preko jedinog državnog uvoznika filmova, Jugoslavija-filma. Naravno, komercijalni interes ne bi tek tako ugledao svetlost dana, da blagoslov nije stigao od samog partijskog vrha. Jugoslovenski predsednik Josip Broz Tito nije krio da obožava kaubojce i da mu je omiljeni glumac Gari Kuper.
Tadašnji službenik Jugoslovenske kinoteke Petar Stanojević nekoliko puta nedeljno snabdevao je Beli dvor filmovima, među kojima je najviše bilo upravo vesterna. O Titovoj naklonosti prema američkim kaubojcima svedoči i anegdota vezana za film Želimira Žilnika „Rani radovi“, koji se smatra jednim od najboljih ostvarenja jugoslovenskog „Crnog talasa“.
Za razliku od inostranstva, gde je Žilnikov film pobrao hvalospeve, u jugoslovenskim partijskim strukturama je izazvao toliku uzbunu i polemike, da je na kraju završio na večernjoj projekciji kod Tita. Žilnik je pričao da je Tito izdržao celih dvadeset minuta dok nije zavapio iz mraka: „Ma šta je ovo? O čemu se ovde radi? Šta hoće ti ludaci?“ Projekcija je brže-bolje prekinuta, a Titu se vratilo raspoloženje tek kada su mu pustili kaubojac. Zato ne čudi da je prilikom zvanične posete Americi 1971. godine, odmarajući se u jednoj vili u Los Anđelesu, Tito zamolio domaćine da pogleda neki vestern. Kada se ispostavilo da oni ne mogu da nađu nijedan u tom trenutku, Tito je prokomentarisao: „Holivud, a nigde ni jednog jedinog kaubojskog filma!“
„Crveni“ vesterni
Kao i sve drugo što je Tito „spontano“ izjavljivao u najširoj javnosti, tako je i njegovo priznanje da kao komunista gaji pasiju za nešto što dolazi iz kapitalističke kulture bilo pažljivo upakovana politička poruka. Osim što je nastojala da prikaže Jugoslaviju kao slobodnu državu čiji su bioskopi širom otvoreni za američke vesterne, ona je davala do znanja da su vrata širom otvorena i onima koji ulažu novac u snimanje kaubojaca.
Poruka nje ostala bez odziva, pa su u blizini Dubrovnika, Splita i drugih mesta nikli „kaubojski gradovi“ gde su snimane koprodukcije, među kojima su bili posebno brojni „špageti vesterni“. Dragomir Bojanić Gidra, tada mladi glumac na početku karijere, igrao je u desetak „špageti vesterna“, pod pseudonimom Entoni Gidra, a najpoznatiji su bili „Balada o revolverašu“ i „Bog prašta, ja ne“. U koprodukcijskom vesternu „Fredi na Divljem zapadu“ ulogu je imala i u to vreme veoma poznata jugoslovenska glumica Beba Lončar.
Brojne koprodukcije su snimane i sa Zapadnom Nemačkom, uglavnom ekranizacije romana nemačkog pisca Karla Maja, čiji su glavni junaci bili Vinetu, poglavica Apača i njegov „pobratim“ Old Šeterhend. U nekoliko takvih filmova je igrala i glumica Eva Ras, koja je pričala da su jugoslovenski glumci bili iznenađeni tretmanom koji su imali. Za razliku od uslova u kojima su snimani domaći filmovi, kada su glumci sami morali da se snalaze za prevoz, imali loš smeštaj i hranu, koprodukcije su im omogućavale boravak u luksuznim hotelima, ličnog šofera i brojne druge pogodnosti koje su delili sa zapadnim kolegama.
Pošto je Karl Maj spadao u retke pisce podjednako omiljene u dve ideološki suprotstavljene Nemačke, ekranizacije njegovih dela su bile izuzetno popularne i na istočnonemačkom tržištu. Zahvaljujući koprodukcijama Jugoslavija je u Istočnu Nemačku „izvezla“ nastavnika fizičkog vaspitanja iz Beograda, rodom iz sela kod Leskovca, Gojka Mitića, koji je postao najpoznatiji „Indijanac“ iza „Gvozdene zavese“.
Nakon što je radio kao kaskader i dubler u zapadnim koprodukcijama, počeo je da dobija glavne uloge u „crvenim“ vesternima, u kojima su Indijanci prikazani kao heroji a američki vojnici kao zločinci. Zahvaljujući ovim koprodukcijama, Mitić je postao toliko popularan u Istočnoj Nemačkoj, da čak i danas postoje klubovi njegovih obožavalaca.
Dženeta, Dženita i Virdžinija
Američki vesterni su postali kulturni fenomen jugoslovenskog društva, koji je uticao i na ponašanje običnih ljudi. Tako je Zadar imao svog „šerifa“, Božu Brdarića, koji je šetajući gradom vrlo uspešno imitirao glavnog glumca u filmu „Najbrži revolveraš pobeđuje“ i izjavljivao lokalnim novinarima da je on čovek kojem je u životu najviše stalo do pravde.
Mladići u mnogim gradovima su nastojali da liče na „usamljene heroje“ iz popularnih kaubojaca, ali su u modi bili i „obični“ kauboji. Novi Pazar je imao svoje „kauboje mekog srca“ – goniče stoke Hida Gegića i Hamida Lukića. U Vrnjačkoj Banji fotograf sa kaubojskim šeširom iznajmljivao je kaubojska odela i revolvere za decu, za slikanje. Kaskader iz sela Vrela kod Uba, Miroslav Bukovčić, proslavljen i u italijanskom cirkusu „Liana-Orfei“, zabavljao je jugoslovensku publiku kao rendžer Rodžers. Časopis „Ilustrovana politika“ pisao je da rendžer Rodžers izgleda „kao da je sišao sa reklame za Marlboro“.
Ipak, najpopularnija lokalna „kaubojska zvezda“ bio je Hari Džekson iz Bijeljine. Pod ovim imenom predstavljao se Aljuš Musli, vlasnik fotografske radnje „Western“ u Bijeljini, koji je čak režirao i snimio desetak kratkih kaubojskih filmova, a svoju zaluđenost kaubojcima je dokazao i tako što je ćerkama dao imena Dženeta, Dženita i Virdžinija.
Profesionalni režiseri su takođe razmišljali da snime jugoslovenski vestern 1968. godine pod nazivom „Dva šerifa u Miltonu“. Jedan od vatrenih pobornika te ideje je bio glumac Velimir Bata Živojinović, ali ona nikada nije realizovana. Jugoslovenske filmadžije i producenti su u međuvremenu shvatili da bi to bila samo kopija američkog originala i da je pametnije da popularnost kaubojaca i njihovih heroja „bez mane i straha“ iskoriste kao „mustru“ za snimanje i popularizaciju „autohtonih“ partizanskih filmova i serija.
Zorica Žarković
Biznis i finansije 216/217, decembar/januar 2023/24
Foto: Carlo Borella, Unsplash