U zemljama sa razvijenim poreskim sistemom postoji institut postizanja dogovora sa poreskom upravom, koji poreskim obveznicima obezbeđuje pravnu sigurnost, a poreskim upravama efikasniju naplatu poreza. Kada bi Poreska uprava u Srbiji aktivnije učestvovala u savetovanju privrednika, to bi omogućilo veći obuhvat kontrole i imalo bolji učinak na transparentnost poslovanja poreskih obveznika nego sprovođenje pojedinačnih kontrola.
Mnogo puta do sada govorilo se o potrebi transformacije Poreske uprave u Srbiji i njenog aktivnijeg učešća u savetovanju privrednika. Nažalost, nije se mnogo odmaklo u tom pogledu.
Poreska uprava je još 2017. godine napravila servis „Vaš poreznik“, s ciljem da se građani informišu o nekim tekućim pitanjima i dobiju odgovarajuće obrasce ili poreske prijave koje su potrebne fizičkom licu. Pojašnjenje nekog pitanja građani mogu da dobiju i posredstvom kol centra Poreske uprave, tako što će postaviti pitanje pisanim putem ili pozvati telefonom. Međutim, svaki odgovor koji dobiju tom prilikom neće imati nikakvu pravnu težinu, jer Poreska uprava nema pravo da tumači zakone, već je to u nadležnosti Ministarstva finansija i Narodne skupštine Republike Srbije.
Problem je to što inspektori Poreske uprave prilikom sprovođenja kontrole i te kako tumače odredbe zakona koji regulišu poresku materiju i donose zaključke koji često nisu u korist poreskih obveznika. Mišljenja koja objavljuje Ministarstvo finansija su obavezujuća za postupanje i poreskih obveznika i Poreske uprave i ona upućuju obe strane kako da tumače odredbe poreskih zakona.
Poreski obveznik može da traži zvanično mišljenje Ministarstva finansija u vezi sa tumačenjem neke odredbe ili neke transakcije, u cilju pravilnog evidentiranja i određivanja poreskog tretmana. Ali, na ova mišljenja se čeka prilično dugo, što nije u skladu sa brzinom poslovanja i stvarnim potrebama poreskog obveznika.
Primer dobrog pristupa Poreske uprave Srbije u rešavanju poreskih nedoumica je angažovanje Ministarstva finansija na uvođenju novih rešenja u sistemu elektronskih faktura. Svaka izmena je predstavljena na onlajn platformi sa primerima kako se te novine sprovode. Takođe, sve dok traje proces prilagođavanja, eventualne greške nastale kod evidencija na ovoj platformi neće biti predmet kažnjavanja.
Rešenje koje je dobro za obe strane
U zemljama sa razvijenim poreskim sistemom, kao što su Italija, Velika Britanija i Nemačka, postoji institut postizanja dogovora sa poreskom upravom. Ovaj institut funkcioniše tako što poreski obveznik može da se obrati svojoj poreskoj upravi kada ima nedoumice oko konkretne transakcije. On podnosi dokumentaciju vezanu za transakciju koju želi da sprovede i proverava sa svojom poreskom upravom da li za njenu realizaciju postoje neke zakonske prepreke.
Poreska uprava pismeno saopštava zvaničan stav o tome na koji način konkretna transakcija može da se sprovede i koji su njeni poreski efekti, odnosno koje poreske obaveze proizilaze iz te transakcije. Korist od ovakvog pristupa je to što poreski obveznik na osnovu tumačenja poreske uprave ima pravnu sigurnost da u slučaju neke buduće poreske kontrole, poreski inspektor koji bude vršio kontrolu neće moći da zauzme drugačiji stav.
Ovakav način rešavanja poreskih nejasnoća koje se pojavljuju u praksi od velikog je značaja za obe strane. Poreski obveznici dobijaju pravnu sigurnost i izvesnost u pogledu poreskih obaveza koje mogu proisteći iz neke transakcije, dok poreska uprava dobija uvid u poslovanje poreskih obveznika u realnom vremenu i mogućnost da spreči obveznika da ne plati porez.
Neophodna specijalizacija inspektora
Način na koji su trenutno organizovane poreske kontrole u Srbiji zahteva od svakog inspektora da poznaje odredbe svih zakona, odnosno da je sposoban da vrši kontrolu svih poreskih oblika. Pored toga, poreski inspektori nisu specijalizovani za određene delatnosti, već jedan inspektor, na primer, u isto vreme kontroliše preduzeće koje se bavi poljoprivredom i firmu koja se bavi razvojem softvera u oblasti veštačke inteligencije.
Naravno da su načini poslovanja i komunikacije u ove dve delatnosti bitno drugačiji i da inspektor mora dobro da poznaje obe branše kako bi mogao da razume poslovanje jednih i drugih. U praksi, poreski inspektori rade i po tri kontrole uporedo i najčešće nemaju dovoljno vremena da se upoznaju sa svim detaljima poslovanja u preduzeću koje kontrolišu.
Međutim, kada bi poreski obveznik mogao da se obrati Poreskoj upravi i da se informiše o konkretnoj transakciji kod inspektora koji već ima iskustva u delatnosti u kojoj obveznik posluje i sa transakcijama koje prate tu delatnost, smanjio bi se broj grešaka u privredi, ali i pogrešnih tumačenja poreskih inspektora koji vrše kontrolu na terenu.
Poreska uprava već ima svoja interna uputstva za vršenje kontrole poreskih obveznika za svaki poreski oblik, poput onih koja dokumentacija mora da postoji uz primljenu fakturu kako bi trošak bio priznat, odnosno kako bi primalac računa imao pravo na prethodni PDV. Kada bi se takva dokumenta javno objavila i na vreme ažurirala, broj propusta bi se drastično smanjio a samim tim i problema koji nastaju tokom poreske kontrole.
U praksi, jedna strana u transakciji nema načina da ubedi drugog učesnika u transakciji da izda dokument ili dopuni dokument na način na koji misli da je to ispravno. Ako bi postojala mogućnost da se Poreskoj upravi postavi direktno pitanje, ili ako bi postojalo uputstvo koja dokumentacija je potrebna u postupku kontrole, verovatnoća da se postigne dogovor između učesnika u transakciji bila bi znatno veća.
Nejasnoće oko kontrole transfernih cena
Savetodavna uloga je bitna i za neka poreska pitanja koja se javljaju već duži niz godina, a za koja ne postoji razvijena praksa niti zvanična mišljenja Ministarstva finansija. Ilustrativan primer su transakcije sa povezanim licima, odnosno transferne cene. Savetodavna uloga je u ovoj oblasti možda i značajnija nego u drugim oblastima.
Po svojoj prirodi, transakcije o okviru grupe poreskih obveznika su često jedinstvene u pogledu uslova, količina i vrsta transakcija. Iz ovog razloga, za transakcije sa povezanim licima u nekim zemljama postoji mogućnost da se zajedno sa poreskim organima analiziraju ovi odnosi i da se dobije garancija da je utvrđeni pristup primenjiv u narednih nekoliko godina.
U Srbiji, obaveza da se ove transakcije analiziraju počela je 2013. godine i u tom periodu nisu vršene kontrole, odnosno ne postoji praksa postupanja Poreske uprave u ovim kontrolama. Međutim, od ove godine primetan je povećan broj kontrola ovih vrsta transakcija bez prethodnog pojašnjavanja kako će Poreska uprava postupati, odnosno o načinu na koji će određivati svoj stav u ovim situacijama.
Sami zapisnici i rešenja o izvršenim poreskim kontrolama ne predstavljaju izvor iz koga se može formirati praksa Poreske uprave jer ti dokumenti nisu javno dostupni, ali i zbog toga što inspektori često imaju različite stavove po osnovu kontrolisanih transakcija.
Optimalnije korišćenje resursa
Poreska uprava, kao i veliki deo privrede, već duže vreme ima problema da pronađe odgovarajuće kadrove, uključujući i one koji će se baviti kontrolom. Možda bi dugo najavljivana reforma Poreske uprave i njeno aktivno uključivanje u poslovanje poreskih obveznika uz već postojeća tehnička rešenja kao što je SEF, pomogli da se resursi koriste na optimalniji način.
Proaktivno i preventivno delovanje kao što je jačanje savetodavne uloge Poreske uprave, svakako bi omogućilo veći obuhvat kontrole i imalo bolji učinak na transparentnost poslovanja poreskih obveznika nego sprovođenje pojedinačnih kontrola.
Indirektna korist bi bila ujednačavanje prakse u tumačenju različitih poreskih oblika, jer bi poreski tretman konkretnih transakcije tumačili inspektori koji su specijalizovani za te oblasti.
Vladimir Deljanin, direktor kompanije Next Level Consulting
Biznis Top 2024/25 u izdanju časopisa Biznis i finansije, novembar 2025.
Foto: bertholdbrodersen, Pixabay