Srbija je među zemljama centralne i istočne Evrope gde zaposleni sa fakultetskom diplomom u proseku zarađuju najviše u poređenju sa onima sa najnižim obrazovanjem, ali samo zato što naša zemlja ima daleko manje visoko obrazovanih nego razvijenije države u ovom regionu. Srbija ima više stanovnika sa osnovnom školom nego visoko obrazovanih kojih je manje od 20%, a Slovenija, na primer, manje od petine nisko obrazovanih i skoro 30% viosoko obrazovanih. Zato je prosečna vrednost BDP-a po glavi stanovnika kod nas oko 6,500 dolara, a u Sloveniji oko 23,500 dolara.
Srbija i Rumunija imaju najlošiju, a Slovenija i Poljska najbolju obrazovnu strukturu stanovništva među zemljama srednje i istočne Evrope. Mada posmatrane države dele isto socijalističko nasleđe, u međuvremenu je došlo do velikih razlika u nivou obrazovanja, pre svega u zastupljenosti visoko obrazovanih građana u ukupnoj populaciji, pokazuje istraživanje „Koliko se isplati ulaganje u obrazovanje u Srbiji“, Nemanje Vuksanovića sa Ekonomskog fakulteta u Beogradu.
Udeo stanovnika sa osnovnom školom je najmanji u Češkoj (10%), takvih je nešto manje od petine u Slovačkoj, Poljskoj i Sloveniji, a više od petine u Rumuniji, Bugarskoj, Mađarskoj i Srbiji. Srbija ima 23% populacije sa završenom samo osnovnom školom, dok je taj udeo najveći u Rumuniji, čak 30%, odnosno tri puta veći nego u Češkoj.
Razlike su manje primetne na nivou srednjeg obrazovanja. Učešće stanovnika sa diplomom srednje škole je najveće u svim analiziranim državama i kreće se u rasponu od oko 55% u Bugarskoj do 65% u Češkoj, a u ostalim zemljama je prosek oko 60%.
Obrazovni jaz među ovim državama je, međutim, veoma uočljiv kada se posmatra zastupljenost visokog obrazovanja. Fakultetski obrazovanih je najmanje u Rumuniji (15%), a najviše u Sloveniji, nešto manje od 30%. Prema tome, Slovenija ima skoro dva puta više visoko obrazovanih stanovnika nego Rumunija. Pored Slovenije, relativno visok udeo populacije sa fakultetskom diplomom ima Poljska, gde je visoko obrazovano nešto više od četvrtine stanovništva. U Srbiji je učešće populacije sa završenim fakultetom ispod 20%, što prema ovom pokazatelju svrstava našu zemlju zajedno sa Rumunijom na samo začelje među državama centralne i istočne Evrope.
Ako se poredi udeo najniže i najviše obrazovanih među ukupnim brojem stanovnika, onda Rumunija i Srbija imaju najlošiju obrazovnu strukturu u ovom regionu, a prednjače Slovenija i Poljska, zaključuje Vuksanović.
Razlike bi bile veće da nije minimalca
Kada se analizira povrat ulaganja u obrazovanje, stopa prinosa je najlošija kod osnovnog obrazovanja i ona je negativna u svim državama koje su obuhvaćene istraživanjem. Ipak, analiza prosečnih zarada ukazuje na bitne razlike. U Srbiji, osoba sa završenom osnovnom školom zarađuje u proseku za oko 10% manje u poređenju sa primanjima zaposlenog koji ima diplomu srednje škole. Slično je u Hrvatskoj, Bugarskoj i Rumuniji, dok je u Poljskoj, Češkoj i Sloveniji razlika u zaradama između ova dva nivoa obrazovanja manja i kreće su proseku od oko 6,5%.
Ovaj raspon je najveći u Mađarskoj, gde svršeni a zaposleni osnovac ima za 12% manja primanja od osobe koja radi sa diplomom srednje škole, dok je razlika najmanja u Slovačkoj gde iznosi oko 5%. Jedan od faktora koji utiče na ove razlike je utvrđeni iznos minimalne zarade, koji može u znatnoj meri da podigne vrednost primanja nisko obrazovane radne snage i približi ih platama koje dobijaju zaposleni sa srednjom školom. Ukoliko ne bi postojala zakonski utvrđena minimalna zarada, ove razlike bi sigurno bile mnogo veće, ističe se u istraživanju.
Pored toga, usled ekspanzije obrazovanja u svim zemljama srednje i istočne Evrope, najveći udeo u populaciji imaju srednje obrazovani pojedinci. Što je takvih pojedinaca u obrazovnoj strukturi zemlje više, stopa povraćaja na ulaganje u srednje obrazovanje biva sve manja. „Ovo takođe može u određenoj meri da objasni zbog čega nisko obrazovani pojedinci zarađuju samo 5% do 12% manje u odnosu na srednje obrazovane pojedince u centralnoj i istočnoj Evropi“, pojašnjava Vuksanović.
Prema rezultatima analize, stopa povraćaja na ulaganje u visoko obrazovanje u svim analiziranim zemljama je pozitivna, ali su takođe primetne razlike. U Srbiji, zaposleni sa fakultetskom diplomom ostvaruje u proseku zaradu koja je za oko 21% veća u poređenju sa primanjima onih sa srednjom školom. To je ujedno i najveći povraćaj na ulaganja u visoko obrazovanje u regionu srednje i istočne Evrope. Najmanji je u Slovačkoj, gde visoko obrazovani zaposleni ima u proseku za 11% višu zaradu u poređenju sa platom koju prima srednje obrazovani pojedinac.
Dakle, stopa povraćaja na ulaganje u visoko obrazovanje u Srbiji je dvostruko veća u odnosu na posmatranu stopu u Slovačkoj. U Hrvatskoj i Rumuniji, razlika u zaradama između visoko i srednje obrazovanih je nešto manja od 20%, u Mađarskoj, Poljskoj i Bugarskoj se kreće u intervalu od 15 do 18%, dok u Sloveniji i Češkoj iznosi oko 14%.
Nije prednost, nego je slabost
Iz prethodno navedenih podataka se može zaključiti da visokoobrazovana osoba u Srbiji zarađuje oko 30% više nego pojedinac sa završenom osnovnom školom, a slična situacije je u Mađarskoj, Bugarskoj, Hrvatskoj i Rumuniji, gde najobrazovaniji zarađuju od 28 do 30% više u odnosu na najniže obrazovane. U svim ostalim zemljama srednje i istočne Evrope, ovi rasponi su znatno manji. Tako, zaposleni sa završenim fakultetom u Poljskoj ostvaruje za oko 25% veću zaradu, a u Slovačkoj za 15% veću zaradu u odnosu na one sa osnovnom školom. Zanimljivo je da je Slovačka po ovom pokazatelju u rangu SAD, gde prosečna razlika u zaradama između fakultetlija i onih sa osnovnom školom takođe iznosi 15%.
Srbija naravno nije razvijenija od SAD, niti ovakvi pokazatelji govore da ima stručniju radnu snagu. Naprotiv, činjenica da fakultetski obrazovani u Srbiji i još nekolicini zemalja centralne i istočne Evrope zarađuju znatno više od onih sa nižim obrazovanjem nego što je to slučaj u razvijenijim državama, ukazuje da je visoko obrazovane radne snage malo. Što je ponuda visoko obrazovanih na tržištu rada veća, to je i prosečna zarada u ovoj obrazovnoj kategoriji manja, ali su sve veće razlike među njima zavisno od toga kakva specijalistička znanja ima pojedinac sa fakultetskom diplomom.
Da ono što je možda kratkoročno dobro za nekog fakultetski obrazovanog pojedinca u Srbiji nije dugoročno dobro ni za njega ni za državu, dokazuje i pokazatelj kako udeo visoko obrazovane i nisko obrazovane radne snage u nekoj državi utiče na vrednost bruto domaćeg proizvoda po glavi stanovnika. Naime, zemlje srednje i istočne Evrope koje imaju povoljniju obrazovnu strukturu jesu ekonomski razvijenije, jer obrazovna struktura bitno određuje ljudski kapital u jednoj državi od kojeg zavisi i ekonomski razvoj.
Vuksanović navodi da je u periodu od 2015. do 2019. godine, Srbija kao zemlja sa relativno nepovoljnom obrazovnom strukturom, beležila prosečnu vrednost BDP-a po glavi stanovnika od oko 6, 500 dolara. U istom periodu, Slovenija, koja ima daleko bolju obrazovnu strukturu nego naša zemlja, imala je prosečnu vrednost BDP-a po glavi stanovnika od oko 23,500 dolara.
Dakle, visoka stopa povraćaja na ulaganje u najviši nivo obrazovanja u Srbiji, Rumuniji i Bugarskoj je odraz nepovoljnije obrazovne strukture ovih zemalja, koje spadaju među ekonomski manje razvijene države srednje i istočne Evrope. Uočene razlike u obrazovnoj strukturi su verovatno proizašle iz različitih oblika tranzicije ka tržišnoj privredi, a kada je reč o Srbiji, razarajuće ekonomske posledice tokom devedesetih godina su se u velikoj meri odrazile i na obrazovnu strukturu zemlje.
Jasmina Ilić
Biznis i finansije, broj 197, maj 2022.
Foto: Pixabay