Prve bioskopske predstave u Beogradu organizovali su ugostitelji, uz meze i piće, a među njima je ponikao i producent prvog igranog filma o Karađorđu, koji je snimljen 1911. i koštao je tadašnjih 20.000 dinara. Pioniri domaćeg filma uglavnom su se bavili ratnim dramama, iseljenici u SAD su pokušali da snime epsku dramu o Marku Kraljeviću sa američkim farmerima kao statistima, dok je za prvi erotski film u Srbiji zaslužan jedan beogradski farmaceut. On je bio inspiracija za lik čuvenog Đenke u filmu „Maratonci trče počasni krug“.
Beograd pamti vreme kada čuvene kafane i bioskopi nisu pretvarani u kladionice. Tako je na Terazijama krajem 19. veka postojala kafana „Kod Zlatnog krsta“, koja je ostala zapamćena po tome što je u njoj, početkom juna 1896. prikazana prva filmska predstava na Balkanu. To se desilo samo šest meseci nakon što su braća Limijer organizovala prvu javnu filmsku projekciju u Parizu, i mnogo pre nego u velikim evropskim gradovima i s druge strane okeana, u Njujorku.
Prema zvaničnim izvorima, na premijeri kojoj je prisustvovao kralj Aleksandar Obrenović, posetioci su gledali „Kupanje u moru“, „Ulazak voza u stanicu“ i „Riblju pijacu u Marselju“. Nezvanično, kako su tada izveštavale „Male novine“ koje je uređivao Pera Todorović, projekcija je prvo održana u jednoj privatnoj kući u Beogradu, gde je kod gledalaca izazvala ogromno oduševljenje, a tek potom i za javnost u kafani na Terazijama.
Tom prilikom, Todorović je to „čudo od nauke“ ovako opisivao u svom dnevnom listu: „To je najveći i skoro neverovatni uspeh u fotografiji, tako zvano ’oživljeno’ fotografisanje pomoću kinematografa. Tu će se moći videti snimci stvorova i predmeta u najrazličitijim kretanjima. Videće se pokret kako dete igra, pokreti koje čini železnički voz kad ide. I to je sve tako živo predstavljeno, da se čini kao da gledate stvarnost a ne fotografije. Beograđani ne treba da propuste ovu priliku da vide ovaj doista najveći uspeh, a ulazna je cena od osobe 1 dinar. Početak je svakog dana u 4 sah. po podne i traje do 9 sah. u veče, a nedeljom i praznikom ima prikazivanja i pre podne.“
Manjak novca, višak ratova
Ovaj revolucionarni tehnološki izum braće Limijer bio je dostupan Beograđanima dve nedelje, koliko su se u srpskoj prestonici zadržali zastupnici francuskih izumitelja, fotograf Andre Kar i mehaničar Žil Žiren na svom proputovanju od Beča do Istanbula. Posle toga, Beograđani su morali da čekaju na nove bioskopske predstave sve do 1900. godine, kada su se pojavili putujući bioskopi pod šatorima, uglavnom na poljanama kod Zelenog venca, Malog Kalemegdana i Tašmajdana.
Stalni bioskopi su počeli da se otvaraju tek od 1906. godine i to su uglavnom činili vlasnici kafana i hotela, koji su tokom projekcija posluživali hranu i piće. Filmska avangarda tadašnjeg Beograda je platno postavljala po sredini kafanske sale, ispod je svirao klavirista koji je imao zadatak da muzikom dodatno dramatizuje filmsku radnju, a publika je sedela sa obe strane platna. Da bi platno bilo što više providno, pred svaku projekciju polivali su ga vodom, pri čemu je publika u jednom delu sale imala dobru sliku, dok su ostali morali da gledaju filmove naopako. U prvo vreme natpisi nisu prevođeni na platnu, nego ih je na srpskom izvikivao ovlašćeni tumač. Sve to nije previše smetalo beogradskim zaljubljenicima u film, koji su do 1914. godine dobili čak 14 pravih bioskopa.
U međuvremenu, pojavila se i druga vrsta filmskih preduzetnika, onih koji su snimali filmove. Za većinu je bilo karakteristično da su se u oskudici novca snalazili kako su znali i umeli, kao i još jedno neprikosnoveno balkansko pravilo – da su domaći scenariji obilovali ratnim tragedijama.
Među onima koji su stvarali takve pokretne slike „na sokaku“, bili su braća Janaki i Milton Manaki iz Bitolja. Dvojica braće iz porodice cincarskog porekla, počela su da se bave profesionalno fotografijom 1898. godine. Kada su uspeli da 1905. nabave iz Londona prvu kinematografsku kameru „Bioscope 300“, krenuli su i sa snimanjem filmova. Njihova ostvarenja su predstavljala potresna svedočanstva o balkanskim ratovima, razaranjima tokom Prvog, a potom i Drugog svetskog rata, a Miltonova kamera je snimila i ulazak partizana u Bitolj 1944. godine, na čelu sa Josipom Brozom Titom. Prvi bioskop u Bitolju otvorili su 1921. u ulici „Široki sokak“, gde su puštali svoje snimke ali i svaki strani film koji bi uspeli da nabave.
Osim što su bili filmski ratni reporteri, braća Manaki su snimala i mnoge verske i narodne običaje, ostavljajući tako u nasleđe neprocenjive etnografske dokumente iz tog vremena. Janaki se preselio u Solun, dok je Milton ostao u Bitolju, gde je umro 1964. godine, a Međunarodni filmski festival koji je osnovan u tom gradu 1979. nosi ime braće Manaki.
Pre nego što su njih dvojica počela da snimaju filmove, tačnije 1902. godine, u Subotici se pojavio Aleksandar Lifka, sa putujućim „Elektro bioskopom Lifka“, koji je stizao spakovan u tri vagona i radio uz pomoć parne mašine. Pošto je prvi put video ostvarenja braće Limijer u Beču 1897. godine, Lifka se zaputio u Pariz da nauči sve o pravljenju filmova.
On se 1911. nastanio u Subotici, gde je otvorio prvi stalni „Bioskop Lifka“, a po završetku Prvog svetskog rata je u tom gradu osnovao preduzeće za distribuciju filmova „Orient film“, koje je radilo do početka tridesetih godina. Posle Drugog svetskog rata prihvatio je jugoslovensko državljanstvo, a kod nas je preživelo pet njegovih filmova koji se čuvaju u Jugoslovenskoj kinoteci.
Vila Ravijojla u dijaspori
Prvi film napravljen u Srbiji, koji bi danas kako-tako mogao da se opiše kao igrani, zvao se prilično pompezno: „Život i delo besmrtnog vožda Karađorđa“. Snimljen je za kratko vreme, tokom letnje pauze u Narodnom pozorištu 1911. godine i koštao je tadašnjih 20.000 dinara. Film je, u kasnije najboljem holivudskom maniru, okupio najpoznatije glumce Narodnog pozorišta i veliki broj statista, za scenografiju i kostime su korišćeni eksponati iz Narodnog muzeja, dok su kao lokaliteti poslužili Kalemegdanska tvrđava, Topčider i Banjičko polje. Film je montiran i obrađen u jednom filmskom studiju u Parizu i premijerno je prikazan krajem oktobra iste godine u beogradskom Hotelu „Pariz“.
Producent filma je bio Svetislav Botorić, koji se ujedno smatra i prvim filmskim producentom u Srbiji, iako je po zanimanju bio trgovac i ugostitelj, dok se kao prvi reditelj imenuje Čiča Ilija Stanojević, koji je pisao i scenario za ovaj film. Karađorđe „na filmu“ je doživeo veliki uspeh među Beograđanima, potom se prikazivao u drugim gradovima u Srbiji i nešto kasnije u Skoplju i Sarajevu.
Pre nego što su letos stigle potvrde kako će se u Srbiji snimati film o Marku Kraljeviću, ceo vek ranije domaća štampa je pominjala nekog našeg iseljenika Zebića, koji je u SAD pokušavao da snimi o svom trošku „najspektakularniju i najpotresniju dramu“ o legendarnom srpskom junaku. Za glavne glumce je angažovao svoje zemljake, koju su se preko okeana uglavnom bavili kafanskim poslovima, kao statiste je pokušavao da uposli američke farmere, ali je priča pošla po zlu kada se filmska vila Ravijojla nepredviđeno stropoštala s drveta i toliko ugruvala da je snimanje obustavljeno.
Kako je na kraju završio ovaj epski spektakl nije poznato, ali se zato više zna o sudbini Koste Novakovića, farmaceuta koji je dokazao da Srbe ne zanima samo ratovanje za slobodu, već i da u patrijarhalnom društvu odličnu prođu ima i – seks. Novaković je, pored toga što je bio vlasnik bioskopa u prolazu na Terazijama, u sadašnjoj Nušićevoj ulici, snimao golišave beogradske gospođice iz imućnijih porodica, podjednako golišave mondenske zabave, a 1930. je u njegovoj radionici nastao i prvi erotski film u Srbiji, „Grešnica bez greha“.
Čovek koji je pre Drugog svetskog rata bio jako tražen među beogradskom elitom, umro je 1953. godine, usamljen i zaboravljen. Sve dok ga na neki način nije oživeo dramski pisac Duško Kovačević u liku nezaboravnog Đenke iz kultnog filma Slobodana Šijana „Maratonci trče počasni krug“.
Zorica Žarković
Biznis i finansije 192/193, decembar 2021./januar 2022.
Foto: Pixabay