Tokom ranog osmanskog perioda na Balkanu su se uzajamno prožimali narodno hrišćanstvo i narodni islam, uz značajne primese paganstva. Stoga su dvoverci, koji su se javno izdavali za muslimane, istovremeno slavili krsne slave, priznavali najveće hrišćanske praznike, posećivali sa hrišćanima ista sveta mesta i sa njima uspostavljali kumstvo. Zvaničnici obe religije osuđivali su ovakve vernike kao opasnije od nevernika.
Alahovi hrišćani, dvoverci, šareni, raznobojni ili kriptohrišćani predstavljaju samo neke od mnogih naziva širom Balkana za religijske grupe koje su zvanični islam i hrišćanstvo ujedinile u stavu da su takvi vernici opasniji od nevernika. Nastale su već tokom rane islamizacije balkanskih zemalja, koja se ni ovde, ali ni na drugim prostorima nije odvijala ni brzo ni jednostavno, već u etapama tokom kojih su preobraćenici u islam nastojali da sačuvaju veze sa starom verom.
Prva zvanična vest o kriptohrišćanstvu među Srbima datira iz 1568. godine, kada je jedan vojnik srpskog porekla priznao francuskom poslaniku na sultanovom dvoru u Jedrenu „da je srpske nacije i vere, da živi sa Turcima i pretvara se, ali da je rođenjem i srcem hrišćanin“, navodi istoričarka Olga Zirojević, stručnjak za orijentalistiku i istoriju Osmanskog carstva. Dvoverci su bili najbrojniji na području današnje Albanije, ali je njihovo značajno prisustvo zabeleženo i u Makedoniji, Bugarskoj, na Kosovu, u Južnoj Srbiji, Crnoj Gori, Hercegovini, Bosni, na Pontu i u Grčkoj, naročito na Kipru i Kritu, pa i u samom Istanbulu.
U izveštaju iz 1743. godine, vizitator Jovan Nikolovič izveštava Papu Benedikta XIV da u Srbiji postoje dve vrste vernika: oni koji otvoreno ispovedaju hrišćanstvo i podnose sve tegobe i namete i oni koji, da bi izbegli plaćanje danka, to čine tajno u kući, prikazujući se javno kao muslimani. „Ovih drugih ima na hiljade u Srbiji i Albaniji“, navodi se u izveštaju, dok drugi istorijski izvori potvrđuju kako u istočnim delovima Kosova stanovništvo prividno živi u islamu, dok tajno praktikuje „okultno hrišćanstvo“, kao i da je u Skopskoj Crnoj Gori rašireno kriptokatoličanstvo, koje je u ovoj oblasti beleženo sve do tridesetih godina prošlog veka. Nisu bili retki primeri, poput onih u prizrenskom Podgoru, da se „šarenima“ nazivaju kuće u kojima je otac katolik, a sin musliman.
Nepoželjni za obe strane
Na širenje kriptohrišćanstva negativno su reagovali zvaničnci obe religije. Papa Benedikt XIV na prvom albanskom koncilu 1744. godine javno ga je osudio, a za osmansku vlast – kako svedoče brojne fatve – dvoverci su bili nevernici i podvrgavani su surovim kaznama. Naime, ovu nepriznatu religijsku grupu nisu činili samo prikriveni hrišćani, već je verski sinkretizam bujao i unutar samog islama, a na Balkanu je najuticajniji bio derviški red bektaša, prisutan svuda gde su dvoverci bili najbrojniji. Versko bratstvo bektaša nastalo je u 13. veku u Anadoliji, kao jedna od varjanti sufizma, mističkog aspekta islama. Bektaši su objedinili brojne religijske uticaje, od šiitskog ogranka islama, preko turskog šamanizma, do hrišćanskih obreda. Ovaj verski prokret se širio Balkanom pre svega preko turskih vojnika janičara, a bektaši su najveći uticaj imali među Albancima u Albaniji, Makedoniji i na Kosovu.
Iako slovi za najdosledniju monoteističku religiju, nastanak islama je „školski primer za uspostavljenje verskog sinkretizma“, ocenjuje Zirojević. Iznikao na jevrejskom i hrišćanskom nasleđu, islam je morao da toleriše i neke elemente staroarapskog paganstva koji su u narodnoj religiji zauzimali centralno mesto, kao što je poštovanje svetaca i hodočašće na njihove grobove. Od svetitelja u islamu, kao i u hrišćanstvu, često se očekivalo isto što i od nekadašnjih lokalnih božanstava, odnosno da čine čuda, od prizivanja kiše do iceljenja bolesnih i vaskrsnuća mrtvih. Otuda se neka hrišćanska sveta mesta smatraju takvima i u islamu koji, poput njegovog „religijskog preteče“, poznaje i kult relikvija, kao što je Muhamedov ogrtač.
Sinkretizam u islamu je najvidljiviji upravo kroz opstanak najvažnijih kultnih mesta iz vremena paganstva, ocenjuje Zirojević, na kojima su i hrišćani i muslimani tražili zaštitu od životnih nedaća. Istoj svrsi služile su i hamajlije (talismani), odnosno zapisi, koje su pravile hodže, ali i hrišćanski sveštenici. Muslimani nisu zazirali od toga da ih traže od hrišćanskih duhovnika kada bi se oni dobijeni od hodža pokazali nedelotvornim, a bila je raširena i obrnuta praksa. Preobraćeni muslimani teže su se odricali vina i rakije i starih navika u ishrani, ali nisu bili jedini koji su kršili muslimanska pravila o jelu i piću, pri čemu su bektaši to radili javno.
Tako su se u ranom osmanskom periodu na Balkanu susreli i uzajamno prožimali narodno hrišćanstvo sa značajnim primesama paganstva i narodni islam, u kojem je šamanizam i dalje imao važnu ulogu. Stoga su dvoverci, koji su se javno izdavali za muslimane, istovremeno poštovali hrišćanske bogomolje, nosili im zavete i priloge, a ponekad prisustvovali i liturgiji. Slavili su krsne slave, Božić, Uskrs, a naročito Đurđevdan, Petrovdan, Svetog Iliju i Svetog Nikolu. Alahovi hrišćani su se držali i starih običaja vezanih za cikluse rođenja, venčanja i smrti, a u koje spadaju i duhovna srodstva kao što su kumstvo i pobratimstvo i agrarni obredi za plodnost zemlje i stoke.
Razmene običaja i svetaca
Pomenuti paganski običaji su predstavljali suštinsku osnovu za mnoge svetkovine koje su slavili i hrišćani i muslimani. Tako je običaj krštavanja „turske dece“, ali kako se navodi i mnogih Turaka, pa čak i nekih sultana, zasnovan na paganskom ritualu koji se upražnjavao kako bi se dete zaštitilo od lepre, padavice ili nekog drugog zla. Istoj svrsi služili su i krst, ikone, bogojavljenska vodica, traženje pomoći od svetitelja, zapisa i kumova inovernika. U isto vreme, na hrišćanskoj strani je zaštitu detetu trebalo da osigura nadevanje turskog imena („strasno ime“), dok se njegovo pravo, hrišćansko ime držalo u tajnosti. Neki turski istoričari ističu da su međusobnom uticaju paganskih običaja koji su preživeli u hrišćanstvu i islamu najviše doprinele žene, naročito usled mešovitih brakova i uvođenja hrišćanki u sultanov harem.
Praznik koji je bio najzastupljeniji među dvovercima je Đurđevdan, koji vuče korene iz drevnih rituala da se snaga oživljene prirode prenese na ljude, useve i stoku. Primera radi, muslimani u Prijevoru kod Bileće su uoči Đurđevdana palili tamjan i njime kadili stoku i pčele, a radi zdravlja su brali dren, jorgovan i drugo bilje, kojim su kitili vrata i prozore.
S druge strane, Sveti Đorđe, kao i Sveti Nikola, često su positovećivani sa muslimanskim svetiteljem Sari Saltukom, „ključnom figurom bektašijske propagande među hrišćanima na Balkanu“. Saltuka identifikuju i sa drugim hrišćanskim svecima, Naumom i Spiridonom. Tako je mesto posebnog poštovanja, i hrišćana i muslimana, bio grob Svetog Nauma u istoimenom mestu na Ohridskom jezeru, dok je positovećivanje Saltuka sa Svetim Spiridonom, zaštitnikom grčkog ostrva Krf, dovelo do toga da je ono postalo mesto hodočašća za mnoge Albance.
Osim pomenutih, i ostale hrišćanske svetitelje i praznike – Ivanjdan, Krstovdan, Mitrovdan, Sveta Varvara, slavili su i mnogi muslimani u balkanskim zemljama, tako što tog dana nisu radili i vršeći određene magijske radnje. Zanimljivo je da je čak i Uskrs, kao hrišćanski praznik za koji se vezuje najmanje paganskog nasleđa, u određenoj meri poštovan među balkanskim muslimanima. U Bosni su prihvatali darivanje šarenim jajima od svojih komšija hrišćana, dok su na Crnogorskom primorju i u Krajini muslimani sve do tridesetih godina prošlog veka bojili jaja za Uskrs, kao i hrišćani, osim onih koji su bili u žalosti. U Kičevskoj oblasti, muslimansko stanvništvo je za Uskrs bojilo jaja i međusobno ih darivalo kao što to čine hrišćani, a muslimane u Raškoj oblasti, prema zapsima iz 19. veka, „ništa ne bi toliko obradovalo kao kada za Uskrs dobiju od pravoslavnih Srba po koje crveno jaje“.