Drugarice u socijalističkoj Jugoslaviji bile su ravnopravnije od drugova, jer su radile duplo – na poslu i kod kuće. Umesto da nešto od porodičnih obaveza preraspodeli i drugovima, partijski vrh je u emancipaciji žena pribegao formiranju društvenih institucija za pomoć domaćinstvima, uključujući i uslužne servise za kućne poslove. Uprkos znatnim izdvajanjima za njihov rad, ovi servisi nisu se pokazali naročito uspešnim u praksi, uključujući i činjenicu da su se kućnih poslova uglavnom rasteretile one drugarice čiji su muževi zarađivali najviše.
Tokom obnove Jugoslavije posle Drugog svetskog rata i u periodu industrijalizacije rasla je potreba za radnom snagom, pa su nove socijalističke vlasti insistirale na školovanju i zapošljavanju žena, posebno u nerazvijenim i seoskim sredinama. Emancipacija žena postala je jedan od stubova modernizacije društva, ali je problem nastao kada se pokazalo da su patrijarhalne podele uloga u porodici žilavo opstajale i pod komunističkom petokrakom.
Tako su u borbi za ravnopravnost drugova i drugarica, drugarice postale dvostruke udarnice – pored posla za koji su bile plaćene, svaki dan su volontirale još dodatnih šest do osam sati baveći se kućnim poslovima i decom. Ali, kada su žene, zbog kućnih i porodičnih obaveza mahom počele da postižu slabiju produktivnost na plaćenom poslu od svojih muških kolega, vlasti su shvatile da pod hitno nešto mora da se preduzme kako bi se drugarice rasteretile.
Partijski vrh ni u bunilu nije razmatrao mogućnost da se i drugovi malo dohvate varjače, usisivača i povedu računa o bolesnoj deci, već je rešenje potražio u ideji da se osnuje mreža društvenih ustanova za pomoć domaćinstvima. Ona je uključivala institucije za brigu o deci, restorane društvene ishrane, radničke menze u preduzećima po subvencionisanim cenama, školske kuhinje… Formirani su i uslužni servisi, sa idejom da preuzmu dobar deo kućnih poslova koji su do tada obavljale žene.
Najveći promet od rada po kućama
Prve ovakve servise osnivale su ženske organizacije, na čelu sa Antifašističkim frontom žena (AFŽ), navodi Vera Gudac Dodić sa Instituta za noviju istoriju Srbije. Među „pionirima“ bili su uslužni servisi u Beogradu koji su počeli da rade 1952. godine, ali bez većeg uspeha jer stanovništvo nije ni znalo da tako nešto postoji. Članice AFŽ-a zato su se bacile na propagandu preko plakata i novinskih tekstova, a uskoro su počeli da se organizuju i specijalizovani sajmovi „Porodica i domaćinstvo“, koji u beležili preko milion posetilaca.
U Srbiji je do 1957. godine radilo više od 20 uslužnih servisa, koji su nudili čišćenje stanova, pranje i peglanje veša, prepravku i krpljenje odeće, rublja i čarapa, raznošenje hleba i mleka po kućama, povremeno čuvanje dece, spremanje zimnice i hrane za domaćinstva, pranje izloga i čišćenje lokala.
Cene usluga bile su približne u svim servisima, a najveći promet imali su od rada po kućama i potom od prepravki odeće i veša. U Beogradu je u tom periodu radilo 10 uslužnih servisa, sa više od 250 zaposlenih radnika i godišnjim prometom koji se kretao od četiri do 20 miliona dinara.
Različiti uslovi rada
Uslužni servisi za domaćinstva bili su registrovani kao ustanove sa samostalnim finansiranjem, ili kao zanatske radnje, što je uticalo i na različite uslove rada. Jedan od prvih beogradskih uslužnih servisa „Radnja za pranje i glačanje rublja Sekcije AFŽ-a opštine Stari Grad“ bio je registrovan kao zanatska radnja. Servis je imao jednu službenicu i 13 radnica koje su primale mesečnu platu od 5.000 dinara, bez obzira na broj radnih sati koje su ostvarile. Bile su socijalno osigurane, mada u prvo vreme radni odnos nije bio regulisan ugovorom.
Istovremeno „Servis za usluge u domaćinstvu Odbora AFŽ-a opštine Palilula“ bio je registrovan kao ustanova sa samostalnim finansiranjem. Ovim servisom upravljao je upravni odbor koga su činile tri članice opštinskog odbora AFŽ-a, jedna radnica servisa i službenica servisa. Radnice u servisu na Paliluli, njih 12, sklopile su ugovor o radu, a plaćane su prema broju ostvarenih radnih sati. Tako su se, na primer, u junu 1953. njihove plate kretale od 5.925 do 6.200 dinara, zavisno od ostvarenih radnih sati. Sledećeg meseca, raspon plata bio je od 5.567 do 7.455 dinara.
Osnovna sredstva za rad servisa najčešće su obezbeđivali nadležni narodni odbori i, mada pojedinačno to nisu bili veliki novčani iznosi, na nivou grada Beograda ukupna sredstva nisu bila mala. Tako su nabavljene mašine za pranje veša servisima na opštinama Palilula, Stari grad i Terazije, gotovo svi servisi su kupili šivaće mašine, a neki usisivače.
Narodni odbor sreza Beograd izdvojio je iz investicionog fonda sredstva za nabavku uvoznih mašina za pranje veša i odobrio sredstva za izgradnju vešernica na pojedinim beogradskim opštinama. Prilikom osnivanja novih uslužnih servisa, opštinski narodni odbori obezbeđivali su im i obrtna sredstva u visini od 100.000 do 300.000 dinara.
Međutim, već u početku je došlo do „gluvih telefona“ između ponude i tražnje, jer je većina servisa nudila krojačke usluge, dok su domaćinstva bila najzainteresovanija za pomoć u kućnim poslovima. Zato su nadležni tražili da se usluge „koordinišu“ sa potrebama korisnika i da se najbolja iskustva iz prakse prenose na novoosnovane servise.
Velika fluktuacija radne snage
Mada se u društvu koje je propagiralo jednakost nerado govorilo o tome da su neki „jednakiji od drugih“, uslužni servisi za domaćinstva su od početne ideje da se pomogne ženama radnicama, postali jedan od pokazatelja socijalnog raslojavanja stanovništva i u socijalizmu. To se moglo videti po tome ko se zapošljavao u ovakvim organizacijama, ali i ko su bili korisnici njihovih usluga.
U uslužnim servisima uglavnom su radili oni koji su bili materijalno ugroženi, a tu su se često zapošljavale i žene koje su pristizale sa sela u gradove. Većina zaposlenih je bila bez bilo kakvih kvalifikacija, pa su se takvi radnici tek u servisima obučavali za neki posao. Nekvalifikovana, priučena radna snaga, često je pružala usluge koje nisu bile dovoljno kvalitetne, a plate su bile male, znatno niže nego u preduzećima.
Zato je većina zaposlenih rad u javnim servisima videla samo kao privremeno rešenje, pa su mnogi tražili drugo radno mesto čim bi se osposobili za neki posao. Upravo zbog toga, servise je odlikovala velika fluktuacija radne snage. Dodatni problem je predstavljao i nerešen status radnika bez ikakvog zvanja, naročito žena koje su radile po kućama i prale veš, pa su se pojavili predlozi da se nomenklatura u zanatstvu dopuni i zvanjima kao što su peglar, pralja, domaćica.
Rasteretile se žene čiji muževi dobro zarađuju
Iako su zaposleni u servisima radili za male plate, pokazalo se da su njihove usluge bile preskupe za prosečno jugoslovensko domaćinstvo. Najčešći korisnici servisa bila su domaćinstva sa višim standardom, „naročito one žene kojima ovakve usluge uopšte nisu bile namenjene. To su žene zubara, lekara, profesora, čiji muževi dobro zarađuju“, navodi se u jednom izveštaju koji se nalazi u Arhivu Republike Slovenije.
Pored domaćinstava, usluge ovakvih servisa koristile su i različite ustanove i preduzeća, ali ne u velikom broju. Prema anketama koje su sprovedene među radnim organizacijama u Jugoslaviji šezdesetih godina prošlog veka, u preduzeću Partizanka samo dve radnice su koristile ovakve usluge, u Ginekološko-akušerskoj klinici u Beogradu nijedna, dok su žene zaposlene u Pošti izjavile da im se više isplati da privatno angažuju nekog za pomoć u kući, jer su cene usluga u servisima previsoke a nedovoljno kvalitetne.
Uslužni servisi kasnije su prešli u nadležnost stambenih zajednica, sa idejom da o prioritetnim uslugama odlučuju sami stanari, u skladu sa svojim potrebama i materijalnim mogućnostima. Ali i u ovakvom modelu organizovanja, novoosnovane servise često su pratile brojne teškoće, od neodgovarajućih, tesnih prostorija i nedostatka savremene opreme, do nedovoljno kvalifikovanih radnika i niske produktivnosti rada.
Zorica Žarković
Biznis & finansije 233, maj 2025.
Foto: AllaSerebrina, Depositphotos