децембар 2014

Običaj prazničnog darivanja koji potiče još iz doba starih Rimljana poprimio je u modernom potrošačkom društvu razmere „kupoholičarske groznice”, podjednako na svim meridijanima, a proslavljanje Nove godine i Božića predstavlja mešavinu simbola preuzetih iz više različitih kultura. To svojevrsno kulturno pretapanje vidljivo je i u Srbiji.

Prema računu magazina Forbs, prosečan Amerikanac će na kupovinu poklona za članove porodice i rodbinu, prijatelje i kolege na poslu, nabavku jelki, čestitki i ukrasa, ove godine potrošiti 750,68 dolara, ili 110 dolara manje u odnosu na rekordnu 2005. Londonski Gardijan piše da će ove godine najdarežljiviji u Evropi biti baš Britanci, sa između 350 i 440 funti po glavi stanovnika, a u studiji ING kojom je obuhvaćeno 11.700 Evropljana iz više zemalja, najveći „praznični potrošači” u odnosu na prosečnu platu ove godine biće Rumuni, sa 110 funti – što je trećina njihove zarade. Slede ih Česi (24% plate), a Britanci su treći (17%). Posle praznika sledi plaćanje dugova: oko 20% Rumuna uzima kredite u periodu posle novogodišnjih praznika.

Ni u Srbiji stvari ne stoje mnogo drugačije: period od druge polovine jeseni do kraja januara rezervisan je, osim za Božić i dve proslave Nove godine, i za mnogobrojne porodične slave. Iako ne možemo sa sigurnošću da „zavirimo“ u novčanik prosečnog srpskog potrošača, sudeći po opsadi radnji, i u našoj zemlji se izvlače i poslednje rezerve para iz slamarica.

„Komercijalizacija praznika je dostigla neverovatne razmere, iako je kontradiktorna njihovoj suštini, motivima i karakteristikama. Sam običaj darivanja naučnici definišu kao moralnu ekonomiju jer podrazumeva iskazivanje ljubavi i pažnje i ne bi trebalo da ima veze sa tržišnom ekonomijom – darivanjem se zapravo obeležava, obnavlja i učvršćuje krug bližih srodnika i prijatelja. Kroz poklone bi trebalo da se naglasi vrednost odnosa: ne samo šta kome kupujemo i koliko brižljivo biramo poklon, već i način na koji ga pakujemo, poruke koje upućujemo, nose određeno značenje. Nova godina i Božić su praznici koji na simbolički način izražavaju prelaz u novi životni ciklus, ističu idealnu porodicu, srećnu, uspešnu, zadovoljnu i složnu, koja taj dan provodi razmenjujći poklone u posebnom raspoloženju. Nažalost, to je za neke porodice ili pojedince teško dostižan ideal, stvarnost je drugačija, pa nametnute vrednosti i po pravilu propisani načini ponašanja – biti srećan i raspoložen i pored svih problema u svakodnevnom životu – mogu da predstavljaju stres, izvor depresije i nezadovoljstva”, ističe za „Biznis & Finansije” prof. dr Lidija Radulović, sa Odeljenja za etnologiju i antropologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu.

Između žurki i porodičnog mira

Klod Levi Stros (Claude Lévi-Strauss), jedan od najpoznatijih antropologa, u darivanju dece za Božić video je univerzalnu ljudsku potrebu da se iznova svake godine simbolički proslavlja život. „Božić je porodični praznik, i kao kod mnogih evropskih naroda provodi se svečano. To je dan kada se iskazuje ljubav, jačaju porodične veze, ali se iskazuje i dobročinstvo prema siromašnima kao kompenzacija za činjenicu da obično zanemarimo tu vrstu moralnih obaveza u toku godine. Na Božić, kako se to obično kaže „ne valja se ako izbije svađa“, „ne valja da se ide kod drugih u goste ili posete“. Jedino porodica može da noć pred Božić provede u crkvi na ponoćnoj liturgiji. Nasuprot tome, Nova godina je praznik koji se provodi kolektivno, uz neumereno jedenje i napijanje, petarde, muziku, proizvođenje buke i pucnjavu. U našoj tradiciji se pucalo iz vatrenog oružja i na Božić, odnosno Badnji dan, ali to pucanje nema isto značenje – buka ima ritualnu funkciju da otkloni i otera zlo”, kaže Radulović.
Prema njenim rečima, u poslednjih desetak godina primetan je naglasak na crkvenopravoslavnim ritualima. „Istraživači religije smatraju da je to pre svega znak pomodarstva, isticanja nacionalnog identiteta i novokomponovane religioznosti, više nego obnavljanja crkvene religioznosti.”

„Izmišljanje tradicije”

U socijalističkom periodu, iz političkih razloga i u kontekstu tadašnje ideologije, pojedini narodni običaji preobraćeni su u sekularne proslave. Deda Mraz je u bivšu Jugoslaviju stigao posle Drugog svetskog rata, kao uticaj zapadne kulture, ali zanimljivo da postoji i mišljenje da je zapravo došao iz Rusije, kaže naša sagovornica. Lik Božić Bate je postojao i pre toga, ali u urbanim sredinama.

„Proslava Nove Godine kao sekularni praznik koji je zamenio Božić predstavlja primer „izmišljanja tradicije“ – to je termin koji je uveo Erik Hobsbaum (Eric Hobsbawm) i odnosi se na period od druge polovine XIX veka. Nova godina je potiskivala verske komponente proslave Božića – on je proteran u privatnu sferu i isključen iz javnog diskursa. Javno se čestitala Nova godina, ali ne i Božić. Od pedesetih godina XX veka to postaje obrazac u bivšoj Jugoslaviji. Insistira se na isticanju najuspešnijih radnika ili učenika, koriste se novi simboli, jelka se kiti socijalističkim obeležjima, a proslave se organizuju kao prigodne priredbe uz deljenje poklona”, nabraja Radulović.

Etnolozi su istražujući ovaj period pisali o strategijama kojima je pribegavala vlast kako bi potisnula Božić. Uputstva za proslavu Nove godine u preduzećima, školama i na javnim mestima precizirala su sve elemente proslave, u cilju da se izbegnu bilo kakve aktivnosti koje bi bile povezane sa ispovedanjem vere. Ustav je garantovao pravo na slobodu veroispovesti, ali ideološki se na različite načine manipulisalo tim pravom. Javna čestitanja Božića su jednostavno prećutana, izbačena iz javnog života i potpuno potisnuta u privatnu sferu. Proslava Nove godine podrazumevala je prigodan govor, isticanje uspešnih pojedinaca, prigodne predstave i programe, kao i darivanje dece.

„Novi politički sistem je u kontekstu nove ideologije potiskivao narodnu tradiciju, čak i onu koja nije nužno imala religijski karakter i uvodio nove običaje i nove rituale, proslave 1. maja, 8. marta, Nove godine i drugih praznika kao tekovine narodnooslobodilačkog rata. Pojedini elementi narodne tradicije smatrani su praznoverjem i negativno konotirani kao trag prošlosti koja koči napredak socijalističkog društva usmerenog ka naučnom pogledu na svet, uspostavljanju novih normi ponašanja i vrednosti koje bi vodile društvo ka prosperitetu i bržem razvoju. Ideologiji novog socijalističkog društva koje počiva na bratstvu i jedinstvu bili su potrebni praznici koji će ujediniti pripadnike različitih kulturnih i verskih tradicija, novi rituali koji će potvrditi vrednosni sistem nove ideologije. U postsocijalizmu desio se suprotan proces – od devedesetih godina se revitalizuju crkveni praznici i narodna pobožnost, kada, u kontekstu političkih i društvenih dešavanja, proslava Božića postaje marker nacionalnog identiteta”, zaključuje profesorka Filozofskog fakulteta.

Pretapanje i davanje drugog značenja do tada usvojenih praznika je karakteristično za istoriju ljudskog roda. “Crkva je nastojala da potisne paganske ili nehrišćanske svetkovine i običaje pa je u period koji se praznovao kao kalendae ianuariae, praznik vezivan za početak novog životnog ciklusa koji ima snagu obnavljanja života, smestio datum Hristovog rođenja. Proslave Božića zasigurno nije bilo u prvim vekovima hrišćanske crkve, već je uvedena u četvrtom veku kao znak sećanja na taj događaj. Ne zna se pouzdano kada je tačan datum Hristovog rođenja tako da je Crkva u petom veku naredila da se Božić proslavlja na dan starog rimskog festivala posvećenog rođenju mladog Sunca. Proslavljanje po gregorijanskom kalendaru 25.12. uvedeno je u XVI ili XVII veku kao i proslavljanje Nove godine prvog januara.

U opšte rasprostranjenim narodnim paganskim proslavama slavio se dan rođenja novog sunca – slavilo se obnavljanje vegetacije, te otuda i zelene grane, jelka, zelenilo uopšte, paljenje sveća, zapravo vatri “kresova” kao simbol mladog sunca, a još u starom Rimu je postojao i običaj čestitanja darivanjem. Dakle, to nisu novi običaji, već je reč je o procesu hristijanizacije koji je trajao vrlo dugo”, objašnjava prof. dr Lidija Radulović.

Tekst objavljen u časopisu „Biznis & Finansije“ #112/13

Čim britanski ilustrator Džon Holkroft (John Holcroft) objavi svoj novi satirični crtež on momentalno postane viralan na društvenim mrežama. To je posledica njegovog interesantnog načina crtanja koji podseća na stil iz 50-ih godina prošlog veka koji je popularizovala serija Mad man, ali i bavljenja veoma aktuelnim temama – konzumerizmom, kapitalizmom, zavisnošću od interneta, gojaznošću isl.

Neke od njegovih crteža možete videti ispod ovog teksta, a za ostatak morate posetiti Holkroftov vebsajt.