Marko Đurić, direktor Vladine kancelarije za Kosovo i Metohiju, smatra da je premijer Aleksandar Vučić u pravu kada kaže “Ne dam Gazivode” jer po njegovom mišljenju ova akumulacija vode osigurava opstanak Srba na Kosovu. “U suprotnom bi Priština kontrolisala snabdevanje vodom i strujom Srba na severu”, kaže Đurić.
Da li politika 21. veka može sebi da dozvoli da bude ovako crno-bela? Upravljanje hidrosistemom predstavlja realnost dualnosti na severu Kosova, kažu iz InTER-a (Institut za teritorijalni ekonomski razvoj). Oni su na osnovu dobrih međunarodnih praksi pronašli održiv model upravljanja vodom na pomenutoj teritoriji, koji bi istovremeno mogao potpomoći i razvoj opština na čijoj se teritoriji nalaze glavne infrastrukturne instalacije hidrosistema “Ibar-Lepenac”, čija sudbina je u fokusu pregovora u Briselu između Prištine i Beograda.
Ali, za početak evo nekih osnovnih činjenica o hidrosistemu “Ibar-Lepenac”.
To je složeni sistem brana, hidroelektrana i vodonosnih kanala koji se sastojao iz dve celine, severnog dela koji se oslanjao na sliv i potencijale reke Ibar i južnog dela koji se oslanjao na resurse reke Lepenac. Severni deo hidrosistema je podrazumevao izgradnju brane i hidroelektrane “Gazivode”, izgradnju male brane “Pridvorica” i sistema pumpnih stanica i nadzemnih i podzemnih vodonosnih kanala. Projekat je završen 70-ih i 80-ih godina prošlog veka, uz finansirane iz kredita Svetske banke. Izgradnja južnog dela hidrosistema “Ibar-Lepenac” koji se odnosio na vodene potencijale reke Lepenac na jugu Kosova nikada nije započeta.
Jezero Gazivode je 24km duga akumulacija vode koja se manjim delom (oko jedne trećine) nalazi na teritorijama opštine Tutin i Novog Pazara, a većim na teritoriji opštine Zubin Potok.
Hidrosistem “Ibar-Lepenac” snabdeva pijaćom vodom oko 15% teritorije Kosova, na području gradova Kosovske Mitrovice, Zvečana, Srbice, Vučitrna, Glogovca i Prištine sa okolinom (Kosovo Polje, Gračanica, Lipljan, Obilić). U toku je izgradnja sistema za vodosnabdevanje opština Zubin Potok, Severna Mitrovica i Zvečan koji se takođe oslanja na vodu iz hidrosistema “Ibar-Lepenac”. Ovaj hidrosistem takođe isporučuje vodu za strateški važna industrijska postrojenja na Kosovu, pre svega za termoelektrane “Kosovo B”4 i “Kosova A”, kao i za Feronikl iz Glogovca i Trepču iz Kosovske Mitrovice, a služi i za navodnjavanje poljoprivrednog zemljišta. Na vodu iz hidrosistema “IbarLepenac” se takođe računa i kad je u pitanju hlađenje turbina termoelekrane “Novo Kosovo” od 600MW čija izgradnja se predviđa u narednim godinama.
Vlada Srbije, koja otplaćuje kredit Svetske banke smatra da ima legitimitet u nametanju razgovora o sudbini ovog preduzeća, pokušavajući da njegovo upravljanje prenese na Zajednicu srpskih gradova i opština na Kosovu. Sa druge strane, predstavnici Vlade Kosova ne žele da pregovaraju o sudbini hidrosistema “Ibar-Lepenac” jer je deo imovine Kosova, a po njihovoj tvrdnji nikakvi pregovori o imovini Kosova ne dolaze u obzir.
Postoji međutim i treća mogućnost. U InTER-ovom dokumentu „Primena nove paradigme održivog razvoja potopljenih područja u nalaženju konačnog rešenja za status hidrosistema Ibar-Lepenac“ stoji nekoliko preporuka za unapređenje vodosnabdevanja ali i razvoja opština na severu Kosova:
Preporuka 1: Primeniti novu paradigmu pravedne raspodele dobiti kao podršku razvoju opština oštećenih izgradnjom Hidrosistema “Ibar-Lepenac”
Imajući u vidu da se korišćenjem resursa Hidrosistema “Ibar-Lepenac” isključivo prihoduje na Kosovu, potrebno je doneti zakone i podzakonska akta u okviru kosovskog pravnog sistema koji bi garantovali ravnopravnu raspodelu dela ostvarenog profita. U tom smislu predlažu se sledeća rešenja:
• Polovinu prihoda od naknade od proizvodnje električne energije u hidroelektrani “Gazivode” potrebno je podeliti između opština Zubin Potok, Tutin i Novi Pazar, srazmerno površini potopljenog zemljišta i razmerno količini prikupljene vode sa područja tih opština. Ova naknada se meri na osnovu količine proizvedene električne energije (u kW) na pragu elektrane i na osnovu količine utrošene vode. Drugu polovinu ove naknade potrebno je podeliti između budžeta Kosova i budžeta Zajednice srpskih opština na Kosovu u procentu koji bi se dogovorio u okviru Briselskih pregovora. Visinu naknade potrebno je uskladiti sa cenom električne energije na Kosovu.
• Najmanje dve trećine prihoda od naknade za korišćenje vode iz akumulacije za potrebe navodnjavanja, komunalne potrebe i potrebe industrije podeliti između opština Zubin Potok, Tutin, Novi Pazar i drugih opština na Kosovu (Mitrovica, Vučitrn, Obilić, Priština, Glogovac) u kojima se nalazi kanalska mreža Hidrosistema “Ibar-Lepenac”, srazmerno površini potopljenog zemljišta ovih opština. Ova naknada se meri na osnovu isporučene količine vode (u m³) na pragu brane “Pridvorica”. Jednu trećinu ove naknade podeliti između budžeta Kosova i budžeta Zajednice srpskih opština na Kosovu u procentu koji bi se dogovorio u okviru Briselskih pregovora. Visinu naknade potrebno je uskladiti sa pravilnikom o naplati vode za navodnjavanje, za komunalne potrebe, za hlađenje turbina termoelektrana ili za potrebe industrije.
• Lokalne samouprave na Kosovu i u Srbiji koje prihoduju po osnovu naknada od korišćenja vode iz akumulacije “Gazivode” mogu koristiti ta sredstva isključivo za realizaciju razvojnih programa i projekata koji su u skladu sa Strategijama razvoja tih lokalnih samouprava. Najmanje polovina prihodnih sredstava u opštinama Zubin Potok i Tutin moraju biti upotrebljeni za razvoj sela i naselja koja su pretrpela direktnu štetu od potapanja jezera, dok u slučaju Grada Novog Pazara procenat direktne koristi sela koja su pretrpela štetu od izgradnje akumulacije “Gazivode” ne sme biti manji od 75%.
• Potrebno je osnovati Regionalnu agenciju za održivi razvoj jezera Gazivode koja bi imala ingerencije na celoj teritoriji ove akumulacije (u selima i naseljima opština Zubin Potok, Tutin i Novi Pazar). S tim u vezi potrebno je naći odgovarajući pravni mehanizam za osnivanje i delovanje takve agencije na teritoriji Kosova i Srbije. Agencija bi se bavila promocijom i razvojem turizma, ekonomskim i ruralnim razvojem, a imala bi i izvršna ovlašćenja u očuvanju životne sredine i regulaciji ribolova na jezeru Gazivode. Regionalna agencija bi se finansirala iz sredstava koja su dodeljena opštinama od naknada za korišćenje vode iz akumulacije “Gazivode”, transfernim sredstvima od centralnih vlasti iz Prištine i Beograda, iz EU programa i iz donacija.
Preporuka 2: Sačuvati energetsku stabilnost opština na severu Kosova
Hidrocentrala “Gazivode” igra značajnu ulogu u održavanju energetske stabilnosti opština na severu Kosova, pre svega opština Zubin Potok, Zvečan i severnog dela Kosovske Mitrovice. Otuda je neophodno zadržati mehanizme isporuke električne energije proizvedene u hidrocentrali “Gazivode” korisnicima iz ovih opština na severu Kosova. Jedan deo električne energije iz ove elektrane potrebno je isporučiti i u energetski sistem Kosova kako bi se očuvala njegova stabilnost.
Preporuka 3: Tretirati jezero Gazivode kao ekonomski, poljoprivredni i turistički resurs
Hidroakumulacija “Gazivode” predstavlja ekonomski, poljoprivredni i turistički resurs koji je potrebno iskoristiti na najbolji mogući način kako bi se omogućio održivi razvoj opština Zubin Potok, Tutin i Novi Pazar. Otuda je potrebno doneti zakonsku regulativu na Kosovu i u Srbiji koja stimuliše optimalno iskorištavanje potencijala jezera Gazivode, uzimajući u obzir savremenu praksu u zaštiti životne okoline na vodozahvatima i akumulacijama. Rešenja koja se predlažu u predlogu nove Administrativne instrukcije Ministarstva životne sredine i prostornog planiranja Vlade Kosova ograničavaju razvoj područja oko jezera Gazivode pa otuda treba organizovati opširnu javnu debatu o prednostima i manama tih predloga. Ovde je bitno napomenuti neophodnost rešavanja problema bacanja i čišćenja komunalnog otpada koji završi u jezeru Gazivode. U ovom smislu najviše problema zadaje gradska deponija opštine Rožaje u Crnoj Gori koja se nalazi na samoj obali reke Ibar uzvodno od jezera Gazivode, odakle dolazi najviše komunalnog otpada. Prema tome, u rešavanje pitanja zagađenja jezera Gazivode potrebno je uključiti i lokalne i centralne vlasti iz Crne Gore jer taj problem prevazilazi okvire pregovora između Beograda i Prištine.
Preporuka 4: Pregovarati o konačnom rešenju za Javno preduzeće “Ibar-Lepenac”
Prvi korak u rešavanju statusa javnog preduzeća “Ibar-Lepenac” treba biti promena udela u vlasništvu između centralne vlasti na Kosovu i lokalnih samouprava u kojima se nalaze instalacije ovog preduzeća, u odnosu 50:50. Lokalne samouprave bi učestvovale u vlasničkoj strukturi srazmerno površini koju zahvataju infrastrukturni objekti kojima raspolaže “Ibar-Lepenac” (akumulacije vode, hidroelektrana i kanalska mreža sa pumpnim stanicama). U raspodeli vlasništva potrebno je uključiti i lokalne samouprave Tutin i Novi Pazar koje funcionišu u pravnom sistemu Srbije. Konačno rešenje za Javno preduzeće “Ibar-Lepenac” treba tražiti u privatizaciji ili dokapitalizaciji. Imajući u vidu strateški značaj resursa kojima ovo preduzeće raspolaže bitno je da ono makar delom ostane u javnom vlasništvu, tako da se ne predlaže potpuna privatizacija. Međutim, potrebno je dokapitalizovati preduzeće kako bi se unapredila efikasnost u upravljanju ovim sistemom i obezbedila sredstva za obnovu infrastrukture, pre svega obnovu kanalske mreže koja je u prilično lošem stanju. Sporovi u vlasništvu između Srbije i Kosova i eventualne kompenzacije Kosova Srbiji za otplatu kredita Svetske banke kojim se gradio sistem “Ibar-Lepenac” treba tražiti u okviru Briselskih pregovora.
Preporuka 5: Primeniti novu paradigmu podele dobiti i u slučaju ostalih područja na čijoj teritoriji se nalaze hidroakumulacioni sistemi
Slučaj hidrosistema “Ibar-Lepenac” ne treba tretirati kao sui generis već se preporučuje Vladi Kosova i Vladi Srbije da donesu neophodnu zakonsku regulativu koja bi omogućila primenu nove paradigme i u drugim potopljenim područjima kako bi se obezbedili uslovi za njihov društveno-ekonomski razvoj.
