Ako budućnost srpskog sela ostaje na mladima, koji bi trebalo da „podmlade“ poljoprivredu ne samo po godinama, već i po svom znanju i spremnosti da prihvate nove koncepte za delotvorniju proizvodnju – onda će ta budućnost po svoj prilici biti vrlo neravnomerno raspoređena. Isto onako kako se već decenijama širi polarizacija među regionima, koju je proizvela loša razvojna politika.
Srbija beleži dugu tradiciju promašaja u politici regionalnog i ruralnog razvoja, u kojoj se selo gotovo uvek tretira kao problem a retko ili nikad kao resurs. Usled takve „razvojne vizije“, seoski život je sateran u zapećak, ali u tom zapećku koji obuhvata 85% teritorije Srbije, život ipak nije svuda isti. Manje je loš na severu zemlje koji ima bolju infrastrukturu i razvijeniju privredu, pa time i više mlađih i bolje obrazovanih stanovnika na selu u poređenju sa zapadnom, a posebno jugoistočnom Srbijom.
Zato, ako budućnost srpskog sela ostaje na mladima, koji bi trebalo da „podmlade“ poljoprivredu ne samo po godinama, već i po svom znanju i spremnosti da prihvate nove koncepte za delotvorniju proizvodnju – onda će ta budućnost po svoj prilici biti vrlo neravnomerno raspoređena. Isto onako kako se već decenijama širi polarizacija među regionima, koju je proizvela loša razvojna politika.
Navedeno potvrđuju podaci iz studije „Mala ruralna domaćinstva u Srbiji i ruralna nepoljoprivredna ekonomija“, čiji je autor profesorka beogradskog Poljoprivrednog fakulteta Natalija Bogdanov. U analizi su iznete ključne regionalne razlike koje reprezentuju tri ruralna regiona: Ravničarski region, Region velikih privrednih centara i Brdsko-planinski region.
Oslonac na najveće gradove
Ravničarski region čine Vojvodina i Mačva, u kojima prema poslednjem popisu iz 2012. godine živi 1,554 miliona stanovnika, ili 37% ruralne populacije Srbije. Velika investiciona i privredna aktivnost, dobra infrastruktura i povezanost sa Novim Sadom i Beogradom doprineli su da region privlači mlađu radnu snagu iz drugih područja, te je i indeks starenja stanovništva najpovoljniji u odnosu na druge ruralne regione, kao i obrazovna struktura stanovništva starijeg od 15 godina. Iako je, usled toga, zaposlenost u tercijalnom sektoru visoka, oko trećine zaposlenog stanovništva i dalje radi u poljoprivredi.
Kao privredno najrazvijenije ruralno područje u Srbiji, region učestvuje sa 50% u društvenom proizvodu ruralnih područja, dok je ostvareni društveni proizvod po stanovniku za 31% veći u odnosu na druga ruralna područja. Poljoprivredno zemljište zauzima više od 83% ukupnog prostora, a povoljan odnos radne snage i osnovnog kapitala obezbeđuje visoku produktivnost. Oko 65% oraničnih površina koristi se za proizvodnju žita, blizu 85% ukupnih površina je pod industrijskim biljem, dok proizvodnja povrća zauzima manje od 5% oraničnih površina regiona, što, međutim, čini čak četvrtinu površina zasejanih povrćem u Srbiji. S obzirom na značajnu proizvodnju žita, region je najveći proizvođač svinja i živine.
Međutim, veoma je izražen trend polarizacije gazdinstava prema veličini poseda, usled privatizacije velikih agrokombinata i promena u starosnoj i socioekonomskoj strukturi članova gazdinstava. Gazdinstva veličine do 3 ha čine čak 66% ukupnog broja gazdinstava, dok sa druge strane, gazdinstva veličine preko 10 ha zauzimaju 30% poljoprivrednih površina regiona, a oko trećine gazdinstava u Srbiji čija veličina prelazi 10h, takođe se nalaze u ovom regionu.
Što bliže putu, to više mladih
Sasvim drugačija situacija je u Regionu velikih privrednih centara sa okolinom, koji obuhvata delove centralne Srbije, Šumadiju, deo Mačve i Stiga. Na ovom području značajan broj gazdinstava je manji od 3 ha, dok je zastupljenost gazdinstava veličine preko 10 ha izrazito mala. U poređenju sa Vojvodinom, ovaj region karakteriše i veći broj mešovitih gazdinstava i manje nepoljoprivrednih domaćinstava.
Na ovoj teritoriji živi 15% ukupne populacije u Srbiji i mada je prosečna gustina naseljenosti povoljnija nego u drugim ruralnim područjima, problem je u visokoj stopi starenja stanovništva. Zastupljenost primarne proizvodnje (32,68%) je manja u odnosu na druga ruralna područja centralne Srbije, a od ukupnog broja seoskog stanovništva u Srbiji koje radi u sektoru usluga, čak 28% živi u ovom regionu.
Region formira četvrtinu društvenog proizvoda ruralnih područja, dok je ostvareni društveni proizvod po stanovniku za 30% manji od nacionalnog proseka. Najznačajnija delatnost primarnog sektora je poljoprivreda, u kojoj dominira proizvodnja povrća, voća i stočarstvo. Područja koja se nalaze na raskrsnici velikih magistralnih pravaca i imaju mlađu edukovanu radnu snagu beleže značajniju investicionu aktivnost i ekonomski rast u odnosu na ostatak regiona, pa otuda i visoka zastupljenost usluga u ukupnoj privrednoj strukturi regiona i njihovo značajno učešće (28%) u društvenom proizvodu tercijalnog sektora ruralnih područja.
Poljoprivredne površine zauzimaju 64% ukupne teritorije i mada je odnos radne snage i osnovnog kapitala nepovoljniji nego u Vojvodini, produktivnost je viša u odnosu na druga ruralna područja centralne Srbije. Oko 60% oraničnih površina koristi se za proizvodnju žita, koje se, međutim, gotovo u celosti koristi za ishranu stoke, budući da se 24% ukupne proizvodnje goveda i čak 30% proizvodnje ovaca u Srbiji odvija u ovom regionu.
Stočarstvom se bave i manja gazdinstva, za koja je prihod od prodaje mleka osnovni ili jedini redovan prihod domaćinstva. Tradicionalno, značajan deo prihoda ostvaruje se od proizvodnje voća i grožđa, s obzirom da je u ukupnoj površini pod voćnjacima i vinogradima u Srbiji ovaj region zastupljen sa 30%. I prehrambena industrija je dobro razvijena, u čijoj strukturi dominiraju klanice, fabrike za preradu voća i povrća, mlinovi i mlekare.
Neprekidna marginalizacija
Najlošije stanje je u Brdsko-planinskom regionu koji obuhvata prostor istočne, južne i zapadne Srbije i sa 42% ukupne teritorije Srbije predstavlja najveći ruralni region, a koji generalno karakterišu zapušteni zemljišni potencijali, nedostatak radne snage, neorganizovano tržište i nedostatak adekvatnih ruralnih servisa. Na ovom području živi 20% populacije Srbije, ali je prosečna gustina naseljenosti najniža u odnosu na druga ruralna područja.
Svaki treći odrasli stanovnik nema potpuno osnovno obrazovanje, stopa zaposlenosti je najnepovoljnija u zemlji, a više od 35% zaposlenog stanovništva radi u primarnom sektoru, pre svega u poljoprivredi i rudarstvu.
Poljoprivredne površine čine 55% ukupne teritorije, što je mnogo manje u odnosu na druga ruralna područja, a niža je i produktivnost usled skromnih ulaganja i opremljenosti gazdinstava. Specifičnost ovog regiona je visok procenat neiskorišćenog zemljišta, posebno u jugoistočnom delu, a razlozi su u nepovoljnoj starosnoj strukturi stanovništva, nedostatku odgovarajuće mehanizacije, nedostupnosti parcela i lošem kvalitetu zemljišta.
Pored žita, značajnije se proizvode povrće i maline u čijem uzgajanju prednjači Zlatiborski okrug, koji odstupa od proseka regiona i po uzgajanju goveda, a sa Raškim okrugom spada i u najveće uzgajivače ovaca u zemlji. Iako region ima najveći turistički potencijal, nerešeni infrastrukturni problemi, koji su posebno izraženi na jugoistoku Srbije, uslovljavaju neprekidno demografsko pražnjenje regiona, njegovu ekonomsku marginalizaciju i naglašeno ruralno siromaštvo.
Vojvodina ima najmlađe vlasnike imanja
Prema analizi ekonomiste Miroslava Zdravkovića, među vlasnicima ukupno 628.552 poljoprivrednih gazdinstava u Srbiji, samo 0,6% njih je prema poslednjem popisu bilo staro do 24 godine, a tek 15,8% je bilo mlađe od 44 godine. Vojvodina ima najmlađe vlasnike imanja, sa 38,8% onih koji su mlađi od 25 godina i sa 36,1% poljoprivrednika starosti od 25 do 34 godina. Najstarije stanovništvo u poljoprivredi živi u Pirotskoj, Topličkoj, Nišavskoj, Jablaničkoj, Borskoj i Zaječarskoj oblasti. Kada je reč o obrazovanju, podaci pokazuju da 8.992 vlasnika poljoprivrednih imanja ima završenu višu školu ili fakultet u oblasti poljoprivrede, a još 31.639 ima više i visoko obrazovanje iz drugih struka. Bez srednje škole je 379 hiljada poljoprivrednika, a sa srednjom školom 208 hiljada.
Zorica Žarković
Broj 175/176, jul/avgust 2020.
Foto: Pixabay