udžbenici

Hrvatska je propisala formulu po kojoj se tačno izračunava cena udžbenika, u Srbiji je tržište udžbenika slobodno. U Sloveniji udžbenike kupuje škola iz sredstava udžbeničkog fonda, u našoj zemlji to je obaveza roditelja ili staratelja. U Portugaliji osnovci dobijaju udžbenike besplatno i obavezni su da ih vrate na kraju školske godine. U Srbiji je veliki broj udžbenika, naročito u nižim razredima, pravljen kao „radni udžbenik“, i nije ih moguće vratiti jer đaci u njima pišu i popunjavaju zadatke.

Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima, u članu 26. kaže da svako ima pravo na obrazovanje, kao i da obrazovanje treba da bude besplatno bar u osnovnim školama. Takođe, osnovno obrazovanje je i obavezno. Tako je i u Srbiji, bar na papiru. Ali, svake godine krajem avgusta i početkom septembra, među roditeljima školaraca u Srbiji „vrti se“ ista priča – preskupi udžbenički kompleti za osnovnu školu, od 7.500 pa sve do 17.000 dinara.

U većini drugih zemalja u našem okruženju, roditelji osnovaca o ovome uopšte ne brinu. Država je sve to rešila umesto njih. Od Slovenije, preko Hrvatske, pa sve do Crne Gore i Makedonije, udžbenici za sve đake koji pohađaju osnovnu školu su besplatni. Osim Srbije, još samo roditelji đaka u Bosni i Hercegovini takođe plaćaju knjige za osnovnu školu. U našoj zemlji „bitka“ za udžbenike koji će se koristiti od iduće školske godine kreće sada, u februaru.

Srbija i Bosna „najliberalnije“ u bivšoj Jugoslaviji

Zakonom o udžbenicima i drugim obrazovanim materijalima od 19. decembra 2018. godine udžbenici za svih 314.117 osnovaca u Hrvatskoj su besplatni. Škole naručuju udžbenike, i na početku školske godine učitelji ih dele đacima. Računi za udžbenike se šalju Ministarstvu za obrazovanje, i onda oni to isplate školama. Učenici su dužni da čuvaju udžbenike i da ih vrate na kraju nastavne godine, jer su udžbenici u vlasništvu škole.

Svake godine nastavnici imaju obavezu da pregledaju udžbenike i sklone one koji su uništeni. Svake četiri godine naručuju se novi kompleti. Izuzetak su „radni udžbenici“, poput onih iz matematike ili engleskog, i u njima učenici pišu, pa se oni i naručuju i dele đacima svake godine.

Iako roditelje osnovaca u Hrvatskoj to ni najmanje ne zanima, ova država je propisala i jasnu formulu kojom se izračunava kolika je cena svakog pojedinačnog udžbenika. U tu formulu ulazi prosečna plata u državi koju određuje državni zavod za statistiku, kao i kvota koja određuje broj sati potrebnih za izradu udžbenika i ona je manja za udžbenike za niže razrede, dok je najveća za pisanje udžbenika za 7. i 8. razred. U ovoj zemlji, udžbenike pravi i prodaje 15 izdavačkih kuća, uključujući i četiri izdavačke kuće koje prave udžbenike na jezicima nacionalnih manjina.

U Ministarstvu obrazovanja Slovenije objašnjavaju da prema njihovom Zakonu o organizaciji i finansiranju obrazovanja, sve državne osnovne škole imaju udžbenički fond koji je osnovan još sredinom devedesetih godina. Osnovno obrazovanje u ovoj državi traje od 1. do 9. razreda, i udžbenici su besplatni za sve, sa malim odstupanjima na kraju godine. Učenici od 1. do 3. razreda dobijaju udžbenike, radne sveske i udžbenike sa elementima radnih svezaka, i na kraju školske godine nisu u obavezi da ih vrate. Sve ostaje njima. Učenici od 4. do 9. razreda takođe dobijaju udžbenke besplatno, ali na kraju školske godine dužni su da ih vrate školi, odnosno u udžbenički fond.

„Novac za udžbenički fond obezbeđuje Ministarstvo prosvete, i u 2020. godini iznosio je 4.425.530,40 evra, a od toga za udžbeničke komplete za prva tri razreda potroši se 2.393.973 evra. U našoj zemlji ukupno ima 454 osnovne škole, i u njima nastavu pohađa 191.047 đaka“, objašnjavaju u Ministarstvu prosvete, nauke i sporta Slovenije. Takođe, roditelje u Sloveniji ne zanima, ali u nadležnom ministarstvu kažu da škole dobijaju po 30 evra za nabavku potrebnog nastavnog materijala za svakog đaka prvaka, dok za učenike 2. i 3. razreda izdvaja se 40 evra.

U ovoj zemlji delimično se subvencionišu i udžbenici za srednju školu. Naime, srednje škole đacima naplaćuju naknadu za pozajmljivanje udžbenika, i ona ne može biti veća od jedne trećine nabavne cene.

U Makedoniji osnovci, kao i srednjoškolci, takođe imaju besplatne udžbenike, a uslov je da se vrate na kraju školske godine. Ukoliko dete udžbenik mnogo ošteti, onda je roditelj dužan da ga plati. Iz jednog predmeta država odobrava samo jedan udžbenik, i izdavač može da ga pusti i u „slobodnu“ prodaju, ali isključivo po ceni po kojoj ga je kupilo i Ministarstvo prosvete ove zemlje.

Crna Gora je ovu školsku godinu prvi put započela sa besplatnim udžbenicima za sve osnovce. To je propisano izmenama Zakona o osnovnom obrazovanju i vaspitanju, koje su usvojene u junu 2021. godine. U Crnoj Gori osnovnu školu pohađa oko 8.000 đaka, i školovanje traje devet godina.

Od svih republika bivše Jugoslavije, osim u Srbiji, udžbenike roditelji plaćaju još samo u Bosni i Hercegovini. U ovoj državi osnovno obrazovanje traje devet godina, i ukupno ima 175.316 đaka. Država obezbeđuje besplatne udžbenike samo za učenike iz socijalno ugroženih porodica. Međutim, u Republici Srpskoj, odlukom vlade, besplatne udžbenike dobili su svi đaci od 1. do 4. razreda, dok su u Banjaluci besplatni udžbenici obezbeđeni za sve osnovce.

Što bogatija zemlja, to dostupnije osnovno obrazovanje

U Švedskoj, u osnovnim školama, prema rečima naših ljudi koji tamo žive, za decu koja ih pohađaju, „apsolutno sve je besplatno”. Đaci u školi dobijaju čak i olovke i gumice. Učenici koji idu u peti razred, kao i većina starijih osnovaca, dobijaju i laptop na korišćenje. Na njemu sve rade, i vraćaju ga na kraju školske godine. Takođe, svi đaci imaju i jedan besplatni kuvani obrok u toku dana.

Ljudi iz Srbije koji imaju školarce u Austriji kažu da đaci sve udžbenike dobijaju besplatno i nisu obavezni da ih vrate na kraju školske godine. Udžbenici mogu da se razlikuju od škole do škole, ali je program u njima suštinski isti. Ovde to možda zvuči neverovatno, ali kod njih svakog septembra svi osnovci od države dobijaju 100 evra, kako bi pokrili troškove za dodatne stvari koje treba da kupe za školu.

Holandski školarci imaju besplatne udžbenike, radne listove, vežbanke, sveske i školski pribor. Udžbenici moraju da se čuvaju i vraćaju na kraju školske godine, da bi ih koristile i naredne generacije. Radni listovi, vežbanke i sveske su potrošni pribor, i to đaci, naravno, ne vraćaju. Ni u Mađarskoj i Španiji, gde su osnovnoškolske knjige besplatne, učenici u junu ništa ne vraćaju.

Praksa u Portugaliji je da su školske knjige za osnovno obrazovanje do devetog razreda besplatne i dobijaju se u školi. Đaci su dužni da te udžbenike sačuvaju i na kraju školske godine vrate.

I u zemlji koja je bastion liberalnog kapitalizma, SAD, udžbenici su za sve osnovce u državnim školama takođe besplatni. Čak ne mogu ni da se kupe na slobodnom tržištu, već ih kupuju isključivo škole, ne i pojedinci. Đacima se često kopiraju radne sveske, i te kopije popunjavaju i vežbaju.

Od školske 2018-2019. godine, udžbenici za đake od 1. do 4. razreda su besplatni i u Albaniji. Đaci ih na kraju školske godine vraćaju. Udžbenici su besplatni i u Francuskoj, i đaci moraju da ih vrate na kraju školske godine. Isto je i u Bugarskoj.

U Srbiji ima nešto više od 500.000 osnovaca, i besplatnih udžbenika na državnom nivou nema. Dobijaju ih isključivo osnovci iz socijalno ugroženih porodica, ili ako su treće ili svako naredno dete u porodici. Čak ni tada, ne dobija se ceo udžbenički komplet, već određeni udžbenici moraju da se „dokupe“.

Situacija je različita u svakoj lokalnoj samoupravi. Naime, neke od njih, o trošku opštinskog budžeta kupuju udžbenike za svoje osnovce. Pa tako, za ovu školsku godinu Grad Beograd je učenicima 1. i 2. razreda kupio četiri osnovna udžbenika, srpski, matematiku, izborni strani jezik i svet oko nas. To je ušteda od oko 6.000 dinara. Dok je na primer grad Bor, kupio udžbenike za sve osnovce od 1. do 4. razreda. Za iduću školsku godinu besplatne udžbenike za deo osnovaca u njihovim opštinama, za sada su najavili gradonačelnici Zrenjanina i Novog Sada.

Aleksandra Galić

Biznis i finansije 194, februar 2022.

Foto: Pixabay