Sapun se pre industrijalizacije pravio ručno, uglavnom od životinjskih masti i pepela. Smrdeo je nadaleko, a srednjovekovna Evropa može da zahvali arapskim sapundžijama što su do nje, preko krstaša, stigli prvi mirišljavi sapuni na bazi biljne masti. Sapundžijski zanat u Srbiji se smatrao jednim od najprljavijih poslova, pa su šegrte pretežno činila deca sa sela.
Cunami raznih kozmetičkih preparata za ličnu higijenu, koji u ovo naše doba obavezno nose oznaku „prirodno“ bez obzira koliko je u njihovoj proizvodnji kumovala hemija, oduvao je sapun u ćošak, sve dok ovo „siroče“ savremene kozmetičke industrije nije na velika vrata vratila korona. Pre toga, gotovo nijedna reklama nije poručivala da će vas baš sapun učiniti preko noći jedinstvenim bićem sa natprirodnim sposobnostima, iako je ovaj jeftini proizvod član domaćinstva u gotovo svakom domu širom planete.
Istorija o njegovom nastanku ujedno svedoči koliko su ljudi u potrazi za čistoćom morali da isprljaju ruke. Do sada pronađeni arheološki ostaci ukazuju da najraniji predak današnjeg sapuna datira iz trećeg milenijuma pre nove ere. Spravljali su ga u drevnoj Mesopotamiji, kuvanjem životinjskih masti zajedno sa vodom i pepelom. Rezultat je bila masna i smrdljiva smesa kojom se skidala prljavština. Egipćani su, takođe, imali svoju preteču sapuna, koji su pravili kombinovanjem ulja biljnog i životinjskog porekla sa alkalnom solju.
U antičkom Rimu, poznatom po javnim kupatilima, sapun se prema zapisima rimskog naučnika Plinija Starijeg, pravio od loja dobijenog od goveđe masti i pepela. Stari Rimljani, kao i Grci, koristili su ove smese za pranje tkanina, ali ne i za ličnu higijenu. Rađe su se kupali u vodi obogaćenoj aromatičnim uljima i potom mazali kožu maslinovim uljem, a upotrebljavali su i „strugače“ od metala ili trske kojima su uklanjali preostalo ulje ili prljavštinu. Za razliku od njih, Germanima i Galima je sapun bio omiljen, a grčki lekar i filozof Klaudije Galen je smatrao da su „varvari“ u ovome u pravu i preporučivao je sapun kao najbolje sredstvo za uklanjanje nečistoće s tela.
Preteče „ekološkog fundamentalizma“
Uprkos opšte poznatoj činjenici da srednjovekovna hrišćanska Evropa nije naročito bila sklona čestom kupanju, te da je duhovnu higijenu uveliko pretpostavljala telesnoj, sapundžije su već u 14. veku oformile svoje udruženje. Dokumenti o prvim esnafima sapundžija potiču iz Augsburga, Beča i Ulma.
Ove zanatlije su pravile sapun kuvanjem od loja i drugih životinjskih masnoća, soli i masne sode, koja se dobijala od natrijum-karbonata i kreča. Umesto sode, u nuždi je mogao poslužiti i pepeo. Sapundžije su za kuvanje imale velike posude od nekoliko stotina litara. U njima se najpre topio loj, koji se potom kuvao s masnom sodom, a kao ogrev koristilo se drvo. So je služila za izdvajanje osnovne mase za sapun, koja se ispirala vodom i sipala u drvene kalupe, gde se nedeljama hladila.
Sapundžije su često bile i voskari jer su od istog materijala od koga su pravile sapun proizvodile i sveće, takozvane lojanice.
Srednjovekovna Evropa može da zahvali tadašnjim arapskim hemičarima što je do nje konačno stigao sapun koji se pravio preradom maslinovog uja, timijana i kaustične sode. Prvi ovakav sapun na bazi maslinovog i aromatičnog lovorovog ulja, pod nazivom „Alepo“, proizveden je u Siriji, a u Evropu su ga doneli krstaši i trgovci. Bio je to neverovatno luksuzan proizvod, koji su u 16. veku počeli da kopiraju i evropski proizvođači, pa su sapuni na bazi biljne masti dobili svoju francusku, italijansku, špansku i englesku verziju.
S druge strane okeana, u Novom svetu, doseljenici iz Evrope su bili pravi „ekološki fundamentalisti“, odnosno verovali su da čovek treba da miriše (smrdi) prirodno, te da je redovno kupanje đavolja rabota kojom se širi bolest. Kolonisti su sapun koristili prvenstveno za kućno čišćenje, a pravljenje sapuna bilo je u nadležnosti žena.
Sudeći prema jednom opisu iz 1775. godine, američke domaćice su postupale gotovo isto kao i sapundžije srednjovekovne Evrope. Tokom zime su skladištile životinjsku i mast od kuvanja, kao i pepeo i od toga spravljale sapun kuvajući ove sastojke u ogromnim posudama.
Uterivanje čistoće građanskim ratom
Neverovatno je koliko je ovaj proizvod odolevao novinama u Novom svetu, budući da se po istom principu spravljao i u prvim američkim fabrikama, poput njujorške kompanije „Kolgejt“ osnovane 1807. godine, a potom i kompanije „Prokter& Gembl“, koja je nastala 1837. u Sinsinatiju. Iako se povećao obim proizvodnje sapuna, to nimalo nije promenilo njegove sastojke i upotrebu, pa je većina Amerikanaca nastavila da se kupa samo vodom, odbacujući sapun kao proizvod koji se i dalje povezivao sa izradom sveća i trgovinom lojem.
Masovniju čistoću među doseljenike uterao je tek američki građanski rat, koji je predstavljao prekretnicu ne samo u stvaranju buduće super sile, već i u osnovnim higijenskim navikama stanovništva. Zahvaljujući reformatorima koji su oglašavali redovno pranje vodom i sapunom kao sanitarnu meru za pomoć ratnim naporima Unije, potražnja za jeftinim toaletnim sapunima drastično je porasla među masama.
Po završetku građanskog rata, američki proizvođači su sve više počeli da se utrkuju u proizvodnji finijih sapuna sa egzotičnim sastojcima. Tako je „Prokter& Gembl“, koji se u međuvremenu zahvaljujući i odličnoj reklami proslavio i van američkih granica, na samom početku 20. veka ponudio eliti sapun od slonovače.
Sapunjanje Balkana
Prvi pokušaj da se osnuje esnaf sapundžija kod nas zabeležen je u Novom Sadu 1749. godine, koji je tada bio u sklopu Austrougarske. Novosadske sapundžije su zatražile od Magistrata cehovsku privilegiju. Poreska vlast im to nije odobrila, već samo pravila kojima su privremeno regulisale svoj položaj, prava i dužnosti. Tek kada su se sapundžije udružile sa mesarima, dobili su dozvolu da 1764. osnuju zajednički ceh. Sapundžije su preko ceha tražile da se zabrani rad onima koji su sapun prodavali po nižim cenama, kao i da se onemogući trgovcima da nude sapun donet iz drugih zemalja.
Iz ovog esnafa kasnije je nastalo Prvo novosadsko sapundžijsko društvo. To je bila zadruga koja je prema sačuvanim podacima iz 1892. godine proizvela 350.000 kilograma sapuna za pranje i 25.000 kilograma sveća. Zaštitni znak Prvog novosadskog sapundžijskog društva bio je paun, koji je krasio i reklame ovog udruženja. Ono je 1904. godine izraslo u fabriku sapuna, koja od 1923. godine posluje pod imenom „Albus”.
Prvi esnafi sapundžija na Balkanu osnovani su u vreme vladavine Osmanlija u 18. i 19. veku, takođe s ciljem da ih zaštite od inostrane konkurencije. Sa oslobođenjem Srbije iz turskog ropstva javljaju se i prve manufakturne radionice sapuna u većim gradovima. Ipak, sapundžijski zanat se u Srbiji smatrao jednim od najprljavijih poslova, pa su se roditelji teško odlučivali da svoju decu pošalju na rad u takve radionice. Zato su na izučavanje ovog zanata pretežno dolazila deca sa sela.
Prvi veći proizvođač sapuna u Srbiji bio je majstor Gligorije Gliša Janković, koji je u Kruševcu 1839. godine pokrenuo radionicu za proizvodnju sveća i sapuna, sa kapacitetima koji su premašivali obim tadašnje zanatske proizvodnje. Inovacije u proizvodnju je uneo njegov unuk Gligorije Janković Gila, koji je dobio ime po dedi. On je posle završene gimnazije u Kruševcu otišao u Beč da izučava trgovinu, a potom u Češku i Nemačku da se specijalizuje za fabričku proizvodnju sapuna.
Po povratku u Kruševac, okupljao je umetnike koji su predlagali oblike i boje sapuna, kao i ambalažu. Tako su se na domaćem tržištu pojavili „presovani“ beli i žuti sapuni za pranje odeće, toaletni sapuni u raznim bojama, posebni mirišljavi sapuni, a potom i glicerin i medicinski sapuni. Najpoznatiji proizvod, „Merima“ dečiji sapun, prvi put je proizveden u preduzeću „Gliša Janković i sin“ 1919. godine i potom se decenijama proizvodio po istoj recepturi.
Cela fabrika dobija ime „Merima“ 1924. godine, i to po junakinji jedne narodne pesme. Jedno od značenja ovog ženskog imena arapskog porekla, koje je u Srbiju došlo preko Turaka, je „čista“, pa je i poruka potrošačima bila da su proizvodi „čisti“, odnosno napravljeni od prirodnih sastojaka, ili što bi se danas reklo – organski.
Izvor: Biznis i finansije julski broj 187/188
Piše: Zorica Žarković
Foto: Pixabay
.jpg){kind=link}