Privrednici u većinskim srpskim sredinama na Kosovu uglavnom posluju samo na teritoriji svoje opštine, jer je saradnja između srpskih i albanskih firmi jako retka, a i kada se uspostavi, preduzeća se suočavaju sa osudama u sopstvenoj etničkoj zajednici. Oni koji posluju u dva pravna sistema, kosovskom i srpskom, kažu da je to više trošak nego prednost, naročito u situaciji kada se poslovanje smanjuje zbog pandemije, navodi se u analizi Instituta za teritorijalni ekonomski razvoj (InTER) o stanju privrede u srpskim sredinama na Kosovu.
Statistika nije pouzdan saveznik Srba na Kosovu, počev od toga da se ne zna tačno ni koliko ih živi u opštinama gde čine većinsko stanovništvo: u Severnoj Mitrovici, Zvečanima, Zubinom Potoku i Leposaviću na severu, dok su južno od reke Ibar većinom naseljeni u Štrpcima, Gračanici, Novom Brdu, Ranilugu, Partešu i Klokotu. Kako procenjuje OEBS, u pomenutih deset opština živi oko 91.000 kosovskih Srba, s tim što je najgušće naseljena Severna Mitrovica sa više od 2.600 stanovnika po kvadratnom metru, a najmanje Leposavić sa samo 25 stanovnika po kvadratnom metru.
Poslovna demografija po opštinama je nešto drugačije raspoređena. Prema podacima Agencije za registraciju poslovnih subjekata na Kosovu (ASK), u periodu od 2000. do 2020. godine, u srpskim opštinama je registrovano 6.440 privrednih subjekata, odnosno u proseku 5,7 preduzeća na 100 stanovnika. Najveći broj firmi u odnosu na broj stanovnika je registrovan u Leposaviću, a potom u Gračanici, dok najmanji broj privrednika, svega 10, posluje u Partešu, ujedno i najmanjoj opštini sa većinskim srpskim stanovništvom, navodi Institut za teritorijalni ekonomski razvoj (InTER) u analizi o stanju privrede u srpskim sredinama na Kosovu.
Od ukupnog broja registrovanih firmi u srpskim zajednicama, 58% posluje na severu Kosova, ali i ovde kao i na jugu, najzastupljeniji su trgovina na veliko i malo, poljoprivreda, šumarstvo i ribarstvo i tek potom prerađivačka industrija. Kada je reč o drugim delatnostima, one se većinom obavljaju takođe na severu, izuzev usluga smeštaja i ishrane koje su dvostruko zastupljenije u srpskim sredinama južno od Ibra, a tu su brojnije i poslovne aktivnosti vezane za umetnost, zabavu i rekreaciju.
Statističko zbunjivanje
Zvanična statistika pokazuje da stopa nezaposlenosti na Kosovu iznosi visokih 25%, a zaposleno je nešto više od 354.000 ljudi, odnosno oko 29% aktivne radne snage, najviše u trgovini, proizvodnji, obrazovanju i građevinarstvu. Čak 98,8% firmi na Kosovu spada u kategoriju mikro preduzeća, sa jednim do četiri zaposlena. Kada je reč o zaposlenosti u privatnom sektoru u deset srpskih opština, prema podacima Poreske agencije Kosova, prošle godine je prijavljeno ukupno 9.805 radnika.
Ali podaci o broju zaposlenih u srpskim sredinama najblaže rečeno zbunjuju, ističe se u istraživanju koje uradio InTER. Tako je samo u Gračanici, gde posluje 1.245 preduzeća, prijavljeno više od 8.000 radnika. U celoj opštini živi 10.675 stanovnika, a ako se primeni parametar iz poslednjeg izveštaja ASK da je u proseku radno sposobno dve trećine stanovništva, onda proizilazi da je takvih 7.117 u Gračanici, što je manje od broja prijavljenih radnika u privatnom sektoru. To ustvari znači da kada bi u privatnom sektoru bilo zaposleno 100% radno sposobnog stanovništva iz ove opštine, njihov broj opet ne bi dostigao broj prijavljenih radnika, pa ili se angažuju radnici iz drugih sredina, ili statistika nije pouzdana, navide analitičari InTER-a.
S druge strane, iako je u srpskim opštinama na severu registrovan veći broj preduzeća nago na jugu, u potonjim je prijavljen veći broj radnika sa prosekom od 5,5 zaposlenih po preduzeću, dok na severu taj prosek iznosi svega 0,2 radnika po preduzeću. Među južnim opštinama, naročito se ističe opština Parteš, koja sa svega 10 registrovanih firmi upošljava čak 189 radnika, što je 18,9 radnika po preduzeću.
Sa ovako drastičnom razlikom između severa i juga, može se zaključiti da ili preduzeća u severnim opštinama ne prijavljuju radnike kosovskoj poreskoj agenciji, ili da veliki broj registrovanih preduzeća nije aktivan, ocenjuje se u istraživanju. Autori napominju da ukoliko je reč o neprijavljivanju radnika, značajno veća poreska disciplina na jugu se može objasniti i činjenicom da su se tamošnje srpske opštine mnogo ranije uključile u kosovski pravni sistem nego one na severu.
Za kredite ne važi „što južnije, to tužnije“
Isti razlog je u velikoj meri doprineo i razlikama u kreditiranju srpskih preduzeća zavisno do toga da li posluju u severnim ili u južnim opštinama. Generalno, većina firmi na Kosovu prati obrazac karakterističan za mala preduzeća da se pretežno finansiraju iz sopstvenih izvora, a i kada traže kredit od banaka, to su najčešće manji iznosi za koje nije potrebna hipoteka.
Kredite za koje je neophodno obezbeđenje uzima i veoma mali broj srpskih preduzeća, ali podaci NLB banke za prošlu godinu koji se navode u istraživanju InTER-a, ukazuju na znatno veću kreditnu aktivnost na jugu. Tako je u Gračanici, od ukupnog broja kredita, 62% izdato privredi u iznosu od 728.800 evra, a u Štrpcima je taj udeo iznosio 34% sa ukupnom sumom od 948.196 evra. Krediti odobreni firmama u ovoj opštini su ujedno veći od celokupnog iznosa kredita privredi u sve četiri srpske opštine na severu Kosova. Tamo je udeo takvih kredita iznosio svega 2,3% ukupnog portfolija NLB banke, a prošle godine je refinansiran samo jedan kredit i to u iznosu od 5.000 evra.
Problem srpskih preduzeća u pribavljanju hipotekarnih kredita je u nerešenim imovinsko-pravnim odnosima, posebno na severu Kosova, gde je imovina većinom zavedena kod sudova koji su bili u nadležnosti Republike Srbije, a koje ne priznaju kosovske institucije.
Jedna firma, dva pravna sistema
Pandemija je samo pogoršala ionako nezavidan položaj srpskih privrednika na Kosovu. U anketi koju je InTER uradio za potrebe ove studije, ispitanici kažu da je procedura za osnivanje preduzeća jednostavna, ali je zato sve drugo komplikovano, počev od zakonskih i administrativnih prepreka koje su najizraženije prilikom izvoza, uvoza i tranzita robe.
Saradnja između srpskih i albanskih preduzeća je i dalje jako retka, a ukoliko srpska firma ima takve poslovne kontakte, onda osuda dolazi i sa druge strane, u sopstvenoj zajednici. Privrednici navode da zbog takvih problema odustaju od poslovanja sa mogućim albanskim partnerima i onda kada im je to isplativije, recimo kada mogu od njih da nabave sirovine po znatno povoljnijim cenama. Stoga najveći broj firmi radi samo na teritoriji svoje opštine, posebno na severu Kosova.
Privrednici se žale i na stalni nedostatak radnika. Problem je u neodgovarajućim kvalifikacijama dostupne radne snage, ali i u malim platama u privatnom sektoru. U većinski srpskim sredinama na Kosovu, preduzeća uglavnom nisu članovi nijednog poslovnog udruženja, što je posebno izraženo na severu. U ovim opštinama je i najčešći slučaj da privrednici posluju u dva sistema, odnosno da imaju registrovano poslovanje u okviru kosovskog i srpskog pravnog sistema, posebno oni koji učestvuju na javnim tenderima kod srpskih institucija.
Međutim, poslednjih godina se situacija menja, pa sve više srpskih preduzeća radi u okviru kosovskog pravnog sistema, jer im to olakšava poslovanje. Privrednici koji posluju u dva sistema uglavnom smatraju da je to više opterećenje nego prednost, jer iziskuje znatno veće troškove u poslovanju koji se prelivaju na cenu proizvoda ili usluge.
Ovo je postao poseban problem u situaciji kada aktuelna pandemija uveliko urušava konkurentnost na tržištu. Kao i svuda, najviše su pogođeni oni koji rade u turizmu i ugostiteljstvu, dok su ostali uglavnom smanjili obim poslovanja. Izuzetak su trgovci robom za široku potrošnju, ali i proizvođači nameštaja, koji su znatno uvećali proizvodnju u odnosu na period pre pandemije.
Marina Vučetić
Biznis & finansije, Biznis top 2020/21
Foto: Pixabay
